खोक्रा भाषणहरू (राजनीतिक, सामाजिक लघु उपन्यास  )

खोक्रा भाषणहरू (राजनीतिक, सामाजिक लघु उपन्यास  )

तोमनाथ उप्रेती,

रतुवामाई ५ मोरङ

हिमालयको मौनतामा सुनसानी प्रभात फाट्दै गर्दा, नेपालको उपत्यकाहरू थाकेका सपनाहरूको भारले उच्छ्वास छोड्दै थिए। प्रकृतिको शीतलता र शान्ति बीच गुन्जिने त्यो मौनता, मानौ देशको मनको  वेदनालाई बोल्न खोजिरहेको थियो। यहाँका पहाड, खोला र हरियालीले सधैं शान्तिको सन्देश दिने कोशिस गरे पनि, मानिसहरूको हृदयभित्र उब्जिएको पीडा र अधैर्यता यथार्थलाई कुनै पनि आवरणले ढाक्न सकिरहेको थिएन। यो मौनतामा एउटा आध्यात्मिक पुकार लुकेको थियो — परिवर्तनको, पुनर्जागरणको।

पुस्तौंपुस्ता नेताहरूलाई मालाहरूले सजाएर न्यायको बालीको आशा राखे पनि, ती खेतहरूले धोका र बेमानीका काँडाहरू मात्र उमारिरहेका थिए। यसले हामीलाई एउटा  दार्शनिक प्रश्नमा पुर्‍याउँछ — के नेतृत्व मात्र बदलिनु पर्याप्त छ कि नेतृत्वका आधारभूत संस्कार र मूल्यहरूमा पनि परिवर्तन अनिवार्य छ? यदि नेतृत्वमा भ्रष्टाचार र स्वार्थको जरा गाडिएको छ भने, त्यो नयाँ पुस्पले कहिले फुल्न सक्दैन। हामीले बुझ्नुपर्छ कि नेतृत्व भनेको केवल पद र शक्ति मात्र होइन, त्यो एक प्रकारको आध्यात्मिक सेवा हो, जसले राष्ट्रलाई नयाँ जीवन र दिशा दिन्छ।

पुरानो सहरका गल्लीहरूमा शान्त रातको आँसु बग्थ्यो, भोलिका सपना बेच्न बस्नेहरूकै भाषणले बिहानको हावा प्रदूषित हुन्थ्यो। भाषणहरू भनेका सुन्दर फूलका झैं लाग्न सक्छन्, तर जब त्यो फूलको गन्ध मात्र हुन्छ र फुलका मधु नै हराउँछन् भने त्यसको अर्थ के रहन्छ? हामीलाई सिक्नुपर्छ कि कर्मभन्दा ठूलो केही छैन। शब्दले प्रेरणा दिन सक्छ, तर कर्मले मात्र समाजलाई चलायमान बनाउन सक्छ। यहाँ हामीलाई जीवन दर्शन सिक्नुपर्छ — सत्यता, निष्ठा र सेवा नै राष्ट्रनिर्माणका मूल आधार हुन्।

जनताको आँखा सपनाले उज्यालो भए पनि पेटको भोक र आत्माको भोकबीच झस्किँदै हुन्थ्यो। यो हामी सबैको साझा पीडा हो। केवल भौतिक आवश्यकताहरूको पूर्ति मात्र विकास होइन आध्यात्मिक उन्नति पनि आवश्यक छ। मानिसले जब आफ्नो आत्मालाई पोषण गर्दैन, तब ऊ सधैं अधैर्य र असन्तुष्ट रहन्छ। हामीले बुझ्नुपर्छ कि साँचो विकास त्यो हो जसले दुवै — शरीर र मनलाई सन्तुलनमा राख्छ। यहाँबाट नै जीवनको सन्देश आउँछ — ‘सन्तोषमा नै सुखको कुञ्जी छ।’ यदि हामी आत्मिक शान्ति खोज्छौं भने, समाजमा सह-अस्तित्व, सहानुभूति र मेलमिलाप बढाउनुपर्ने हुन्छ।

देशमा प्राप्त गणतन्त्रको सपना अहिले प्रश्नहरूको पर्खालमा ठोकिन थालिसकेको थियो। लोकतन्त्र भनेको केवल मतपत्र हाल्ने प्रक्रिया मात्र होइन त्यो एक जीवन दर्शन हो — जहाँ प्रत्येक नागरिकको हृदय र मन भाग लिन सकोस्। यदि जनता निराश छन्, यदि उनीहरूको आवाज सुनिदैन, भने त्यो लोकतन्त्र अधूरो नै रहन्छ। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि प्रजातन्त्रको जरा नै चेतना र जिम्मेवारी हो। प्रत्येक नागरिकले आफूलाई राष्ट्रको अभिन्न अंश ठान्नुपर्ने हुन्छ।

राज्यको हरेक कुनामा लुछाचुँडीको गन्ध फैलिएको थियो, तर सहरका तिखा गल्लीहरूमा एक अदृश्य क्रान्तिको बीज पलाउँदै थियो। क्रान्ति भनेको केवल हातहतियार उठाएर हुने कुरा होइन; त्यो मन, चेतना र संस्कारको परिवर्तनबाट सुरु हुन्छ। जब हामीले स्वार्थलाई त्यागेर सामूहिक हितको सोच्न थाल्छौं, तब साँचो क्रान्ति हुन्छ। यो दर्शनले सिकाउँछ कि परिवर्तन बाहिर होइन, भित्री संसारबाट सुरु हुन्छ। एउटा दर्पण छ जसमा हामी आफूलाई हेर्छौं, र त्यही दर्पणमा राष्ट्रको प्रतिबिम्ब हुन्छ।

युवाहरूको आँखा आशामा चम्किरहन्थ्यो, तर त्यही आँखामा चिन्ताको बादल पनि थिए। उनीहरूले धेरै कुराहरू भन्न सकेका थिएनन्, तर उनीहरूको हरेक पाइला एक मौन विद्रोह बनिरहेको थियो। मौन विद्रोहले ठूलो आन्दोलान जन्माउन सक्छ। आध्यात्मिक दृष्टिले, मौनता शक्ति हो, जहाँ शब्दभन्दा पनि  अनुभूति हुन्छ। यो अध्यायले हाम्रो पुस्ताको पीडालाई, हाम्रो चुपीमा लुकेको विद्रोहलाई, र हाम्रो भविष्यमा पलाएको चेतनालाई चित्रण गर्दछ।

यस जीवन यात्रामा हामी सबैले बुझ्नुपर्छ कि परिवर्तन सजिलै आउने कुरा होइन। यो निरन्तर प्रयास, सहिष्णुता र आत्मशुद्धिको माग गर्छ। जब हामी आत्मज्ञान र सामाजिक चेतनाको मेल गर्छौं, तब मात्र हामी एउटा सच्चा र स्थायी राष्ट्र निर्माण गर्न सक्षम हुन्छौं। यो नै हाम्रो कर्म र धर्म हो — ‘स्व’ भन्दा ‘समाज’ माथि उठ्ने साहस र समर्पण।

सहरका साँघुरा गल्लीहरूमा हावाले सुत्केरी महिलाको सुस्केरा बोकेर बग्दै थियो। त्यो सुस्केरा कुनै सामान्य आवाज थिएन, त्यो थिए हजारौं भोकमरी भोगेका आमाहरूको पीडा, जुन शब्द नभई हावामा मिश्रित भएर अतीतको ज्वाला झैं झरिरहेको थियो। त्यो साँघुरा गल्लीहरूमा पुरानो माटोको गन्ध थिए, जहाँ हरेक पर्खालले समयका कथा बोलेका थिए, तर ती कथाहरूमा आशा होइन, निराशा र सड्न थालेको विश्वासको गन्ध मिसिएको थियो। चिया पसलका कुना-कुना त जहाँ मानिसहरू भेला हुन्थे, अब त्यही कुना गोप्य आन्दोलनका सभा भएका थिए। यी सभाहरू केवल सिस्नोपानी झैँ शान्त तर गहिरा थिए। मानिसहरूले मुख खोलेर होइन, आँखाले प्रश्न गर्थे, हृदयले विद्रोह गर्थे, तर ओठहरूले डराएर मौनता अपनाउँथे। यो मौनता कुनै कमजोरी थिएन, बरु एउटा शक्तिशाली प्रतिरोध थियो, जुन सामाजिक संरचनामा भएको अन्यायलाई चुपचाप चुनौती दिइरहेको थियो।

गल्ला गल्लामा यो मौन आन्दोलन फैलिँदै थियो, जहाँ हरेक पाइला एउटा नछुटाउने प्रतिरोध बनिरहेको थियो। त्यो प्रतिरोध कुनै नङ वा हातहतियारले होइन, मनको अवाजले थियो। मानिसहरू आफूले भोगिरहेका अन्याय, अपमान र असमानतासँग लड्ने तरिकामा भिन्न थिए, तर लक्ष्य एउटै थियो — न्याय र समानताको पुनरागमन। यो आन्दोलनको शक्ति स्पष्ट थियो, किनभने यसले मानिसहरूलाई डराउनुको सट्टा एक अर्कातर्फ मोडिरहेको थियो। समाजका कुना-कुना अब पुराना दमनकारी पद्धतिलाई चुनौती दिने ऊर्जा सङ्कलन गरिरहेका थिए।

विद्यार्थीहरूको अवस्था अझै  र मार्मिक थियो। उनीहरूको खल्तीमा राखिएका किताबहरू केवल परीक्षाको तयारी मात्र थिएनन्। ती किताबहरूमा समेटिएका विचार र सिद्धान्तहरू एउटा नयाँ युगको उद्घोषणा थिए। उनीहरूले अध्ययन गरिरहेको इतिहास र दर्शनले उनीहरूलाई परिवर्तनको प्रेरणा दिइरहेको थियो। उनीहरूको नोटबुकका पानामा लिखित हरेक शब्द केवल अध्ययनको लागि थिएनन्, ती थिए सामाजिक परिवर्तनका लागि अस्त्रहरू। चुपचाप र एकान्तमा लेखिएका ती विचारहरूले विद्रोहको आगो बल्दै थिए। उनीहरूले सिकिरहेका विचारहरूले आफूलाई मात्र होइन, आफ्ना समुदाय र राष्ट्रलाई पनि उज्यालो बनाउने सपना देख्न थालेका थिए।

तर यो आन्दोलन र विद्रोह सहज थिएन। सहरको धुलोले पुरिएका सपनाहरू पुनः उठ्ने प्रयास गरिरहेका थिए, तर त्यो प्रयास निरन्तर अवरोधमा परेको थियो। समाजमा पसिरहेको भ्रष्टाचार, असमानता, र स्वार्थले त्यो आवाजलाई दबाउन खोज्थ्यो। कतैबाट आउने आवाज ‘अब समय आएको छ’ भन्ने प्रकट गरिरहेको थियो, तर त्यो आवाज हावा झैं हराउँदै गइरहेको थियो। त्यो आवाज कतिपय अवस्थामा कमजोर लाग्थ्यो, कतिपय अवस्थामा एक्लो थियो। हरेक चुप्पीभित्र त्यो आवाज अझ  चिच्याइमा परिणत हुँदै थियो, तर त्यो चिच्याहट सुनिनेभन्दा पहिले नै रोकिइरहेको थियो। यो अवस्था दर्शाउँछ कि समाज अझै आफ्ना डर र हठबाट मुक्त हुन सकिरहेको थिएन।

यद्यपि, यस मौनताको अन्तरमा एउटा आगो झन् बल्दै थियो — त्यो थियो चेतनाको। मानिसहरू अब केवल पीडित होइनन्, उनीहरू जागरूक हुँदै थिए। प्रत्येक व्यक्तिको मनमा परिवर्तनको सानो बीउ रोपिइसकेको थियो। मौन आन्दोलनको यो शक्ति उनीहरूलाई सशक्त बनाउँदै थियो। यसले उनीहरूलाई थाहा दिइरहेको थियो कि परिवर्तन केवल आवाज उठाएर मात्र सम्भव छैन, कहिलेकाहीँ मौनता पनि एक क्रान्ति हो। यो मौनता परिवर्तनको प्रतीक्षा र तयारी हो। यो क्रान्ति आउँछ, तर त्यो समयको सही क्षणमा।

समाजको हरेक कुनामा यो संकेतहरू देखिन थालिसकेको थियो — जुन संकेतहरूले भविष्यमा ठूलो बदलावको द्योतक थिए। सडकका पाटीहरूमा टाँसिएका पोस्टरहरू, युवाहरूको समूहहरूमा उठेका चर्चाहरू, सामाजिक सञ्जालहरूमा फैलिएका विचारहरू, सबैले संकेत गरिरहेका थिए कि परिवर्तन अनिवार्य छ। युवाहरूका आवाजहरू भने अझ गुमनाम थिए, तर ती आवाजहरू बिस्तारै व्यापक हुँदै गइरहेका थिए। उनीहरू आफ्नो मौनतालाई तोड्ने, आफ्नो आवाजलाई बुलन्द गर्ने तयारीमा थिए।

युवाहरूको मौन विद्रोह केवल विरोध मात्र होइन, भविष्यको आशाको सृजना पनि हो। उनीहरूले संसारलाई भनेका थिए — “हामी यहाँ छौं, हामी देखिरहेका छौं, र हामी बदल्न तयार छौं।” यो विद्रोह त्यो सागरको ज्वारझैँ छ, जसले पुराना पर्खालहरू भत्काउन थाल्छ।

काठमाडौंको बाक्लो हावामा आकांक्षाहरूको खरानी घुलिरहेको थियो। त्यो हावा केवल वायुमण्डलीय तत्वहरूको मिश्रण मात्र थिएन, त्यो थियो थुप्रै मानिसका सपना, भोगाइ, र निराशाहरूको सङ्ग्रह। समयले छोपेका ती सपना भर्खरै छोइएका पोइन्टहरू जस्तै, धूलो र बालुवाको थुप्रोमा परिणत हुँदै थिए। प्रत्येक भुइँचालो जस्तो पटक-पटक आएका राजनीतिक परिवर्तनहरूले धेरै आशा जगाए पनि ती आशाहरूमा टाँसिएका प्रतिबन्ध र भ्रष्टाचारका छायाले ती सपनाहरू जलाउन थालेका थिए।

राजनीतिक दलहरूले दिएका आश्वासनहरू मुसलधारे पानीझैं खसे तर त्यो पानीले धर्तीलाई ताजा पार्ने सट्टा निराशाको भेलमै परिणत भयो। ती आश्वासनहरू सधैं मौखिक झल्को मात्रै बने। जनता तिनका मिठा शब्दमा भरिएका मिठाइहरू खान चाहन्थे, तर उनीहरूले पाइरहेका थिए केवल छली र धोका। यसले सामाजिक मनोविज्ञानमा  असर पार्दै, जनता भित्रको भरोसा र विश्वासलाई धमिलो बनायो। जनताको मनमा जे जति आशा थियो, त्यो सबै खरानी र धूलोमा परिणत हुँदै गयो।

टोलका गल्लीहरूमा चुनावका रंगीन पोस्टरहरू फाटेर उड्दै थिए। ती पोस्टरहरू रङ्गीन सपनाहरूका प्रतीक थिए, तर तिनीहरू पनि अन्ततः भत्किएर पुरानो धूलोमा मिसिन्थे। मानिसहरूले ती फाटेका पोस्टरहरूमा लेखिएका वाचाहरूलाई सम्झेर पीडामा डुब्थे। वाचाहरू, जुन एउटा नयाँ युगको शुरुवात हो भनेर सन्देश दिने थिए, अब त्यो सबै केवल एक भ्रमजस्तो देखिन्थ्यो। यो भ्रमले मानिसहरूलाई फेरि खाली आशामा बाँधेर राख्यो। युवाहरूको आँखामा परदेश जाने लामो लाइनहरू देखिन्थे, जुन उनीहरूको मौन नाराहरू थिए। यिनै लाइनहरूले त्यो पीडा बताउँथ्यो जुन उनीहरू आफ्नो देशमा अवसरको अभावका कारण भागिरहेका थिए।

बृद्ध आमाबुवाहरूको छोरा छोरी परदेशमा गएपछि ती रातहरू एक्लोपन र सम्झनाले भरिएका हुन्थे। उनीहरूको मनमा एउटा अधुरो कथा र आँसु हराउँथे। त्यो अधुरो कथा थियो, ‘देशमै रहेर सपना पुरा गर्ने’। तर अवश्था यस्तो थियो कि यो सपना यथार्थ हुन सकेन। वृद्धहरूले आफ्नो जीवनको अन्तिम समय आफन्त र प्रियजनको सम्झनामा बिताए, तर उनीहरूको आशाले चुपचाप देशको एकान्त पर्खालसँग वार्ता गरिरह्यो। बाँकी रहेका पुस्ताहरूले त्यो भविष्यका लागि ठूलो डर बोकेका थिए, जहाँ उनीहरूको पनि अवसरहरु समाप्त हुन सक्छन्।

ती सबै आकांक्षाहरू अब खरानीमा परिणत हुँदै थिए। ती खरानीहरू कतिखेर हावामा उडेर जथाभावी फैलिने थिए, त्यो कसैलाई थाहा थिएन। तर त्यो खरानीले नेपालको भविष्यलाई मात्र नभएर यहाँका मानिसहरूको मनोबल र आशालाई पनि प्रदूषित गरिरहेको थियो। जनता भित्र  वैराग्य र असन्तुष्टि पलाएको थियो। यो वैराग्य केवल व्यक्तिगत स्तरको होइन, समाज र राष्ट्रको व्यापक रूपमा फैलिएको थियो।

तीन दशकअघि भएको परिवर्तनको प्रभाव आज यो थियो — जहाँ जनता अझै आफ्नो अधिकार र भलोको लागि संघर्ष गरिरहेका थिए। त्यो संघर्षका क्रममा कतिपयले आफ्ना सपनाहरू गुमाए, कतिपय निराश भए, तर धेरैको मनमा त्यो परिवर्तनको आशा अझै बलियो थियो। तर त्यस आशालाई मनगढन्ते नेतृत्व, भ्रष्टाचार र स्वार्थले क्षति पुर्याइरहेका थिए।

तीन दशकको इतिहासले सिकाएको छ कि नेतृत्व र व्यवस्था मात्र परिवर्तन गरेर समस्या समाधान हुँदैन। नेतृत्वको संस्कार, नैतिकता र समाजप्रतिको प्रतिबद्धतामा पनि आधारभूत सुधार आउनुपर्छ। त्यो सुधार केवल नेता मात्र नभई, प्रत्येक नागरिकको चेतना परिवर्तनबाट सम्भव छ।

सपना कहिल्यै मर्दैन, तर तिनीहरूलाई निराशामा डुबाएर मात्र नछोडौं। हरेक खरानीका धुलोका कणहरूमा नयाँ जीवनको सम्भावना हुन्छ। र त्यो जीवन सम्भावना जागृत हुन्छ, जब हामी एकजुट भएर नयाँ युगको शुरुवात गर्छौं — जहाँ सपनाहरू केवल सपना होइन, साकार हुने लक्ष्य हुन्छन्।

प्रजातन्त्रको नाममा भोट माग्नेहरूको भीड आउँथ्यो। उनीहरूको मुखबाट मीठा मीठा शब्दहरूको धाराहरू झरिरहन्थ्यो, जुन सुनाउनमा त जत्तिकै मिठा, तर व्यवहारमा कडाकाहाट थिए। ती आश्वासनहरू थिए, मानौं कसैले मरुभूमिमा पानीको झलक देखाएको होस् — एक काल्पनिक मृगतृष्णा, जसले तिर्खाएको मानिसको मनमस्तिष्कलाई भ्रममा पार्ने काम गर्थ्यो। जनताको आँखामा जलको चमक थियो, तर त्यो पानी कहिल्यै नभेटिने तटस्थ मरुभूमिको बालुवा मात्र हातमा पर्ने निश्चित थियो। यसरी प्रजातन्त्रको नाउँमा हुने त्यो छलकपटले जनता बीच निराशा र अविश्वासको बीज रोप्न थालिसकेको थियो।

गाउँका चोकहरूमा, जहाँ स्थानीय जनता भेला हुन्थे, सहरका चिया पसलहरूमा जहाँ समुदायका मानिसहरू दिनभरि चर्चा गर्थे, र किसानका खेतहरूमा जहाँ जनजीवनको वास्तविकता प्रतिबिम्बित हुन्थ्यो — ती सबै ठाउँहरूमा जनताको आवाज तरंगित हुन्थ्यो। तर त्यो आवाज कहिल्यै सत्ता माथिको कठोर पर्खाल भित्र पुग्दैनथ्यो। सत्ता त आफ्नै स्वार्थ र लाभका लागि किल्ला बनाएर बसेको थियो, जसले जनताको पीडा र अपेक्षालाई खारिज गर्दै आएको थियो। जनताको स्वर, जुन लोकतन्त्रको आत्मा हो, त्यसले कुनै फलदायी प्रतिसाद पाउँदैनथ्यो। त्यो स्वरोच्चार सत्ता समीप पुग्नुअघि नै छलेर बाहिर झरेको झैं हुने गर्थ्यो।

भोटको शक्तिले व्यवस्था बदलिन्छ भन्ने आशामा रहेका मानिसहरू निराशाको आँसु छोपेर फेरि जीउन बाध्य थिए। उनीहरूको मनमा त्यो विश्वास थियो कि एउटा दिन उनीहरूको भोटले कुनै नयाँ युग ल्याउनेछ, जसले सबै अन्याय र भ्रष्टाचारको अन्त्य गर्नेछ। तर बारम्बार नेतृत्व फेरिए पनि सोच र संस्कार फेरिन सकेन। नेताहरूका अनुहार बदलिन्थे, तर स्वार्थ र लालचका विरुवा झैँ उनका हृदय र मनका बगैंचामा उब्जिइरहन्थे। यही कारणले गर्दा जनताको मनमा  चोट लागेको थियो, जसले कुनै शब्दले बयान गर्न नसकिने पीडा थियो।

राज्यप्रतिको अविश्वास एक  नदीझैं छ, जसको बहाव कहिल्यै रोकिने छैन जस्तो देखिन्छ। जबसम्म शासनमा निष्ठा र जनसेवाको भावना नफैलिन्छ, तबसम्म यो नदीको पानीले जनतालाई बगाइरहनेछ। जनताले प्रजातन्त्रलाई अब केवल एउटा औपचारिकता मात्र हो भनेर बुझ्न थालेका छन्, जहाँ उनीहरूको हक अधिकारको संरक्षण नभई उनीहरूलाई निरन्तर स्वार्थी शक्तिहरूको खेलौना बनाइन्छ।

यसले हाम्रो मनमा एउटा गम्भीर प्रश्न उठाउँछ — के प्रजातन्त्र केवल एउटा शब्द मात्र हो, कि त्यो वास्तवमै जनताको हक र न्यायको लागि अस्तित्वमा छ? के हामीले आजको राजनीतिक व्यवहारलाई आध्यात्मिक र दार्शनिक दृष्टिले विश्लेषण गर्ने हो भने के पाउँछौं? प्रजातन्त्रमा केवल चुनाव र भोट नगर्ने प्रक्रिया मात्र होइन, जनताको जीवनस्तर सुधार्ने, सबैलाई समान अवसर दिने, र सबैको सम्मान गर्ने एक जीवन दर्शन छ। तर जब त्यो दर्शन केवल देखावटी र कागजी स्वरूपमै सीमित रहन्छ, तब त्यो प्रजातन्त्रको आत्मा मर्छ।

देशभित्र बेरोजगारी र अवसरको अभावले गर्दा लाखौं युवा परदेशिएका थिए। उनीहरू देशको धर्ती छोडेर परदेशका विभिन्न कुनाकाप्चामा छरिएका थिए — कतै सुनसान कारखानाहरूमा, कतै व्यस्त व्यापारिक गल्लीहरूमा, कतै चिसो हिमाली प्रदेशका बन्द कोठाहरूमा। उनीहरूले आफ्नो जीवनलाई तिर्खाएको पसिनामा भिजाएर घरपरिवारलाई जीवनयापनका लागि आवश्यक धनराशी पठाउँदै आएका थिए। ती रेमिट्यान्सहरूले नेपालका अर्थतन्त्रलाई जीवित राखे पनि, परिवारहरूमा आएर सुख ल्याउन भने सकेनन्।

परदेशमा थुनिएका ती युवा केवल मजदूर थिएनन्, उनीहरू देशको भविष्यका सपना बोकेका फूल थिए। तर त्यो फूलले आफ्नो मातृभूमिको माटो छोडेर तीतो वायुमा काँप्न बाध्य भयो। उनको मनमा सधैं घरको सम्झना र आफ्ना परिवारको माया दगुर्छ, जुन प्रेम र पीडाले भरिएको एक अमिट धागो थियो। यसले पारिवारिक सम्बन्धमा एक दूरी सिर्जना गर्यो — दूरी जुन मात्र भौतिक नभई आध्यात्मिक पनि थियो।

परिवारका बुजुर्ग आमाबाबुहरूको आँखामा छोराछोरीको सम्झनाका आँसु चम्किन्थे। ती आँसुहरू केवल एउटा पीडादायी स्मृति मात्र थिएनन्, ती थिए एक जीवनभरको आशा र निराशाको मुठ्ठी। उनीहरूले छोराछोरीको उज्ज्वल भविष्यको कामना गरे, तर आफ्नै अस्तित्वमा बाँच्ने कष्टबाट मुक्त हुन सकेनन्। छोरीहरूले टाढा परदेशमा सुत्ने रातहरूमा आफ्ना बाबुको अभाव महसुस गर्थिन्, र त्यो अभाव कहिल्यै मेटिन सक्दैन थियो।

त्यस्तै, पत्नीहरूको सपनामा श्रीमान्को प्रतिक्षा थियो। उनीहरू दुवैका मनमा एकै छवि खेलिरहन्थ्यो — जहाँ परिवार पूर्ण छ, जहाँ एकअर्काको साथ छ। तर वास्तविकता भनेको भिन्न थियो। उनीहरूबीचको दूरी बढ्दै गयो, केवल स्थान र समयले होइन, भावनात्मक दूरी पनि। यी छेउछाउका पीडाहरूले परिवारलाई टुक्र्याउँदै थिए, जसले समाजमा पनि ठूलो असर पारिरहेको थियो।

बच्चाहरूका निद्रामा बुबाको कथा मात्र बाँकी थियो। उनीहरूले आफ्नो बुबाको मुहार र माया सपना देख्थे, तर त्यो सपना जाग्दा अधुरो रहन्थ्यो। उनीहरूका आँखा भोलिपल्ट बाबुको छाया खोज्थे, जसले उनलाई सान्त्वना र सुरक्षा दिने थियो। तर त्यो छाया कहिल्यै पूर्ण रूपमा भेटिन सक्दैनथ्यो।

देशभित्र विकासको सपना देखाउनेहरू विदेशिएका युवाहरूका पसिनामा टिकेका थिए। ती नेताहरूको भाषणहरू र घोषणाहरूमा विकास र समृद्धिको फूल फुलेको कुरा गर्थे। तर त्यो विकास किन केवल सुनसान अफिसका कोठामा सीमित रह्यो? किन त्यो समृद्धि सडकका धुलो, गाउँका सुनसान गल्ली, र किसानका माटोमा पाइएन? उत्तर स्पष्ट छ — विकास त केवल शब्दमा सीमित रह्यो। नेताहरूका लागि विकास केवल एक प्रचारको औजार थियो, जसले उनीहरूको स्वार्थलाई छोप्ने काम मात्र गर्यो।

ती युवा, जो विदेशमा पसिना बगाइरहेका थिए, वास्तवमा देशको अर्थतन्त्रका नायक थिए। उनीहरूले पठाएको रेमिट्यान्सले विदेशी मुद्रा भण्डारणलाई बलियो पार्‍यो, बैंकहरूको ब्यालेन्सलाई सुरक्षित गर्‍यो, र सरकारलाई सामाजिक विकासका योजनाहरूमा खर्च गर्न सक्ने मौका दियो। तर त्यो पैसा कहिल्यै देशभित्रको असमानता र गरिबीलाई पुरा रूपमा हटाउन सकेन।

यो कथा केवल आर्थिक पक्षको वर्णन होइन, यो भावनात्मक र आध्यात्मिक यथार्थको पनि चित्रण हो। यसले हामीलाई सिकाउँछ कि आर्थिक विकासले मात्र देशको समृद्धि सुनिश्चित गर्न सक्दैन। परिवार र समाजको मनोबल, प्रेम र एकता पनि आवश्यक छ। जब यी मूल्यहरू कमजोर हुन्छन्, तब आर्थिक समृद्धि केवल कागजी रङ्गीन सपना मात्र रहन्छ।

परदेशमा रहेका युवा र घरमै रहेका परिवारबीचको त्यो दूरी केवल भौतिक होइन, मनोवैज्ञानिक र आध्यात्मिक पनि थियो। ती दुबै पक्षहरू एकअर्काको पूरक हुन्। यदि परिवार मजबूत छ भने मात्रै युवा आफ्ना परदेशी सङ्घर्षहरूलाई सहज रूपमा सामना गर्न सक्छन्। त्यसैगरी, यदि युवा देशभित्र अवसरहरू सिर्जना गर्न सक्दैनन् भने परिवारको एकता र सुख शान्ति पनि धुमिल हुन्छ।

यसले हामीलाई भन्छ — देशको समृद्धि र परिवारको सुखशान्ति एउटै सिक्काको दुई पाटा हुन्। कुनै पनि पाटो कमजोर भए देशको पूर्णता अधुरो हुन्छ। हामीले यस्तो समाज र शासनको खोजी गर्नुपर्छ जसले आर्थिक मात्र होइन, सामाजिक र आध्यात्मिक पक्षलाई पनि सुदृढ पारोस्।

गाउँका पाटीपौवामा बसेका ती वृद्ध सन्तहरू, जिनका हातमा माला घुमिरहेको थियो, ती माला केवल जप्नका लागि थिएनन् — त्यो जप मोक्षका लागि नभई, देशको शुद्धि र कल्याणका लागि थोपिएका मन्त्रहरू थिए। उनका हरेक शब्द मौन भए पनि त्यो मौनता नै एउटा शक्तिशाली प्रवचन थियो, एउटा आध्यात्मिक विद्रोह जसले सहरका चर्का नारा र रङ्गीन जुलुसहरूलाई पराजित गर्दै शान्तिपूर्ण तर अटल क्रान्तिको उद्घोष गर्थ्यो।

ती वृद्धहरूको हातमा जीवनका घुम्ती रेखाहरू थिए — ती रेखाहरूमा भोक, श्रम, पिडा र अडिग संघर्षको कथा छर्लंग थियो। जीवनका वर्षौँ बितेका यी रेखाहरूले मानौं एउटा ठूलो पुस्तकको पाना खोलिरहेका थिए। ती आँखाहरूमा, जुन जस्तै  पहाडका खोलाहरू, जीवनका अनेकौँ कष्ट र आशाहरू समेटिएका थिए। तर ओठहरूमा देखिने शान्ति, त्यो  शान्ति, जसले बताउँथ्यो कि उनले तीतो अनुभूतिहरूलाई पनि स्वीकृति दिँदै आध्यात्मिक उचाइ पाएको छन्।

मौन सन्तहरूको त्यो सानो कन्दरलमा बलेको घ्यूको दीयो सत्ताका महलहरूमा जल्ने चम्किला दीपहरू भन्दा बढी उज्यालो थियो। किनभने त्यो उज्यालो केवल प्रकाश मात्र थिएन, त्यो आत्मा र मनको प्रकाश थियो — शुद्ध, निरन्तर र अटूट। उनीहरूको मौनता, त्यो  ध्यान, देशको लागि एउटा पूरै एउटा नयाँ यात्रा थियो — जहाँ शब्दहरू अपरिहार्य थिएनन्, तर कर्म र श्रद्धाले कार्य गरिरहेको थियो।

जब बाहिरको संसार शोरगुलले भरिएको हुन्छ, तब ती सन्तहरूको मौनता एउटा सुमधुर संगीत झैं सुनिन्छ — जुन हामीलाई शान्ति, धैर्यता र सहिष्णुताको पाठ सिकाउँछ। ती सन्तहरूको अस्तित्व आफैंमा एक  आध्यात्मिक कथा हो — जसले हामीलाई भन्छ कि धैर्य, माया र आत्मविश्वासबाट मात्रै हामी आफ्नो राष्ट्रलाई नयाँ जीवन दिन सक्छौं।

युवाहरूले आफ्नो सपनाहरू प्लास्टिकका सुटकेसमा हालेर विदा लिएका थिए। उनीहरूका आँखा आकांक्षा आकाशतिर टिलिक्क टल्किरहेको थियो—जुन झिलिमिली तारा जस्तै चम्किरहेका थिए। ती आँखाहरूमा भविष्यका उज्ज्वल सपना पलिरहेका थिए, तर ती आँखामा समाहित थियो त्यो पीडा, त्यो कष्ट जुन एउटा  चिहानजस्तो थियो—देश छोड्नुपर्ने अनिर्णय र बिछोडको वेदना। जहाँ आशा र पीडाको अनन्त द्वन्द्व चलिरहेको थियो।

जहाजका सिटहरू उनीहरूको सपनाका थानहरूले भरिएका थिए। ती थानहरूमा जीवनका योजना, भविष्यका आशा र नयाँ संसारको कल्पना थियो। ती थानहरू उनीहरूले विदेशका अपरिचित धरतीमा लगेर रोप्न खोजे, जसरी बिरुवा घरबाट टाढा बिरान भूमिमा पनि जरा गाड्छ। तर कसरी त्यो बिरुवा हराभरा हुन्थ्यो जब माटो र पानीले अछुतो थिइन्? ती सपना पनि कहिल्यै  जरा गाड्न सकेनन्, र अन्ततः उनीहरूको आत्मामा एउटा निरन्तर पीडाको रूपमा बस्न पुगे।

परदेशमा उनीहरूले परिवारको पेट पाल्थे, गाउँको अर्थतन्त्रलाई सशक्त बनाउँदै थिए। ती युवाहरूले आफ्नो पसिनाले मात्र होइन, आफ्नो आशा र श्रमले पनि देशलाई सम्भव बनाइरहेका थिए। तर त्यो सबै बाह्य उपलब्धि र समृद्धिका बाबजुद पनि, आफ्नो भित्रको देशप्रतिको करुण पुकार दबाएर हाँस्न बाध्य थिए। आत्मामा भित्र  तड्प थियो — एउटा आत्मीयताको अभाव, एउटा मातृभूमिसँगको दूरी, जुन कहिल्यै पूरा हुन नसक्ने र सधैं पीडादायी रहिरहने।

सपना र पीडाको यो द्वन्द्वले उनीहरूलाई बलियो बनाउँछ, तर एकै साथ कमजोर पनि बनाउँछ। उनीहरूको मनमा छ माटोप्रतिको अनन्त तड्प — त्यो प्रेम जुन पारिवारिक माया र राष्ट्रिय आत्माको एउटै स्वरूप हो। तर त्यो तड्प कहिल्यै पूर्ण रूपमा शान्त हुँदैन, किनभने उनीहरूको बाटोमा सीमाना र चुनौतीहरू छन्।

यसले हामीलाई सिकाउँछ — कि निर्वासनले मात्र मानिसलाई टाढा पार्दैन, तर उसको चेतना र आत्मालाई पनि यात्रा गराउँछ, जहाँ उनीहरूले आफ्नो पहिचान र लक्ष्यलाई पुनः खोज्नुपर्छ। यो यात्रा कठोर छ, तर त्यो आत्मिक यात्रा नै अन्ततः नयाँ प्रकाशको बाटो खुलाउनेछ।

फेसबुक, टिकटक, युट्युब—यी नयाँ युगका सञ्जालहरूले हाम्रो समाजमा एक अनौंठो रणभूमि तयार पारेका थिए। जहाँ भाषण र भेलाभन्दा बाहिर, एउटा नयाँ प्रकारको युद्ध भइरहेको थियो—एक युद्ध जुन शब्दको सीमा भन्दा पर थियो, तर प्रभावले  थियो। यहाँ ह्यासट्यागहरूले कायरता उजागर गर्थे, र मीमहरूले मध्यमार्गलाई मस्काउने शस्त्र थिए।

यी डिजिटल प्लेटफर्महरूमा शब्दहरू थिए तर उनीहरूको भाषण केवल अक्षर मात्र थिएनन्, ती थिए विचार, चेतना र भावना। यिनले परम्परागत मौनतालाई तोड्दै, गाउँका धूलोले छोपिएका गल्लीहरूमा डिजिटल ढोलक बजाउन थाले। पुराना परम्परागत मौनता र चुप्पीहरूलाई भंग गर्दै, यिनले एउटा नयाँ जागरणको सुरुवात गरे।

सामाजिक सञ्जालमा उठेका प्रश्नहरू, चाहे त्यो भ्रष्टाचारको विषय होस्, शिक्षा र रोजगारको असमानता होस् वा राजनीतिक नेतृत्वको विश्वासघात होस्, ती प्रश्नहरूले मान्छेहरूको मनमा परिवर्तनको बीउ रोप्न थालेका थिए। ती बीउहरू कहिले चुपचाप हुर्किन्थे, कहिले तूफानका रूपमा समाजमा फैलिन्थे।

प्रवासी नेपालीहरूले देशभित्रका युवाहरूको लागि यो डिजिटल माध्यममा एउटा नयाँ आशाको किरण देखाए। विदेशबाट पनि उनीहरू आफ्ना शब्द, विचार र अनुभव साझा गरेर देशको राजनीतिक चेतनामा योगदान दिइरहेका थिए। गाउँका एकान्त कोठाहरूमा बस्ने युवाहरू अब डिजिटल संसारसँग जोडिएका थिए, जहाँ उनीहरूले आफ्ना अधिकार, आकांक्षा र असन्तुष्टिलाई खुल्ला रूपमा व्यक्त गर्न थाले।

यो डिजिटल क्रान्ति केवल प्रविधिको प्रयोग मात्र थिएन, यो एक सामाजिक र दार्शनिक आन्दोलन थियो—जहाँ हरेक क्लिक, हरेक शेयर र हरेक कमेन्टले एक नयाँ सम्भावनाको ढोका खोलेको थियो। यो आन्दोलनले पुरानो संरचनात्मक बाधाहरूलाई चिर्दै नयाँ आवाजहरूलाई उत्प्रेरित गर्‍यो।

तर यो क्रान्ति सजिलो थिएन। यसले पुरानो मूल्य र परम्पराहरूसँग टक्कर खानु पर्‍यो। कतिपयले यो नयाँ विचारधारालाई कायरता र आवेगको नाम दिए, कतिपयले यसको विरोध गर्दै डिजिटल ठाउँमा नै युद्ध थाले। ह्यासट्यागहरू, मीमहरू र ट्रोलहरूले यो रणभूमि अझ पेचिलो बनायो।

तर त्यो पेचिलोपन नै यसको शक्ति थियो। किनभने यसले बहुलताको आवाजलाई एक ठाउँमा ल्यायो। जहाँ कमजोर र दबिएका स्वरहरू पनि सुन्न सकिन्थे। जहाँ आलोचना र संवाद दुवै सम्भव भयो। जहाँ परिवर्तनका लागि नयाँ रणनीतिहरू निर्माण भए।

आजको युद्ध अब केवल बन्दुक र भोटको नभएर विचार, सूचना र सञ्चारको भएको छ। डिजिटल रणभूमिमा जित्नेहरू मात्र भविष्यका निर्माणकर्ता हुन सक्छन्। यसैले युवाहरूलाई यो रणभूमिमा सक्रिय रूपमा भाग लिन र आफ्नो आवाज बुलन्द गर्न आव्हान गर्दछ।डिजिटल क्रान्ति केवल प्रविधि नभई, मानव चेतनाको नयाँ उदय हो—जहाँ प्रत्येक व्यक्ति, चाहे कुनै पनि ठाउँमा भए पनि, आफ्नो भाग्यको निर्माता बन्न सक्छ। यही डिजिटल उज्यालोले हाम्रो राष्ट्रको भविष्य उज्ज्वल बनाउन सक्नेछ।

कतारका साँघुरा कोठाहरूमा बिहानको पखेटा फुकाउँदै अलार्म बज्छ, अनि एउटा श्रमिकको मन जाग्छ—त्यहाँ उसको शरीर मात्र होइन, उसको सपनाको उज्यालो पनि काम गर्न उठ्छ। कोरियाका कारखानाहरूमा मेसिनहरूको आवाजसँगै उसको मनमा बज्छ—देश सम्झाउने आवाज। “देशलाई सम्झ, देशलाई बदल,” उसको अन्तरआत्मा फुसफुसाउँछ।

ती श्रमिकहरूको हातमा ग्रीसको दाग छ, तर आत्मामा देशप्रतिको प्रेमको आभा उज्यालो छ। उनीहरूको पसिनाले विदेशी भूमिमा पैसा कमाउँछ, तर त्यो पसिनाको तातोपनाले नेपालको हावा तताउँछ। कतारका कोठाहरू र कोरियाका कारखानाहरू केवल मजदुरीका ठाउँ होइनन्, ती कर्मभूमिहरू हुन्, जहाँ नेपाली सपनाहरूले स्वास फेर्छन् र प्राण फुक्छन्।

त्यहाँबाट उनीहरू भन्छन्—“जागौं, मतदान गरौं, सचेत बनौं।” यी शब्दहरू समुद्रपारबाट नेपालको गल्लीहरूमा ल्याउँछन् शुद्ध हावा, पुरानो पखेटा फाटेको चेतनामा नयाँ रङ भर्छन्।

ती श्रमिकहरूको आवाज केवल डिजिटल सन्देश मात्र होइन, त्यो त्यागको संगीत हो, जसले बस्तीका चिया पसलमा बसेका बेरोजगार युवाहरूलाई हल्लाउँछ। “तिमीहरूलाई हामीले पठाएको रेमिट्यान्स मात्र होइन, चेतनाको पनि रेमिट्यान्स हो,” उनीहरू भन्छन्। ती चेतनाका छिटाहरू गाउँका गल्ली, खोलाका किनारा, र गरिबीको गोदामा लुकिरहेका सपनामा अंकुरित हुन्छन्।

विदेशमा पसिना चुहाउँदै, बास्को तालु पोल्दै, नाकाम भएकाहरूको हारको कथामा नअड्किएर उनीहरू नेपाललाई सम्झाउँछन्—“हाम्रो देश भोटले बदलिन्छ, हाम्रो देश चेतनाले बदलिन्छ।” यो एउटा आध्यात्मिक वाणी हो, जसमा कर्मयोग र राष्ट्रसेवाको मिश्रण छ। कर्मयोगी बन्ने गुरु गीता र कर्मठ बन्ने प्रेरणा कुरानको आयतझैँ, बाइबलको भजनझैँ, धम्मपदका गाथाझैँ, तिनीहरूको आवाजमा घनगर्जन गर्छ।

यो कुनै पार्टीको प्रचार होइन, कुनै नाराको आडमा पैसा माग्ने दलाली होइन—यो त आत्माको उद्घोष हो, देशको मुटुको धड्कन हो। ती श्रमिकहरू आफ्ना परिवारलाई मात्र नभइ राष्ट्रलाई पनि जगाउने पवित्र काममा छन्। उनीहरूको बानीपानीमा रहेको अनुशासन, कामप्रतिको इमान्दारी, र समयमा उठ्ने बानी, यी सबै नेपालको शासन र सामाजिक चेतनामा अभिषेक गर्ने सुनौलो जल हुन्।

कतारका कोठामा उनीहरू प्रार्थना गर्छन्—हे परमेश्वर, हाम्रो पसिनालाई सफल पार। हाम्रो परिवारलाई सुख दे र हाम्रो देशलाई सच्चा नेता दे।” कोरियाका कारखानामा मेसिनको आवाजसँगै उनीहरू भित्रैभित्रै दोहोर्याउँछन्—“नेपालमा शान्ति होस्, ईमानदार शासन होस्।”

यी प्रार्थनाहरू कुनै धार्मिक अनुष्ठान मात्र होइनन्, ती आत्माको यज्ञ हुन्। ती यज्ञका अग्निमा उनीहरूले आफ्नो समय, सुख, स्वप्न बलिदान गर्छन्, ताकि देशमा उज्यालो सवेर आओस्।

विदेशी भूमिमा उनीहरूले अनलाइन सभा गर्छन्। क्यान्टिनमा ब्रेकको समयमा मोबाइल खोलेर गाउँमा रहेका आफ्ना बाबु, दाइ, भाइ, साथीलाई सम्झाउँछन्—“भोट देऊ, सोचेर देऊ, राम्रो देऊ।” यसरी उनीहरूको आवाज समुद्रपारबाट उडेर नेपालको साँघुरा गल्लीहरूमा पुग्छ र पुराना भित्ताहरूमा टाँसिन्छ। ती भित्ताहरूमा जुन दिनसम्म भोटको व्यापार हुन्थ्यो, त्यही भित्तामा आज ती श्रमिकहरूको आवाजको गुञ्जन सुनिन्छ।

कर्मको दर्शन अनुसार उनीहरूले देशलाई सन्देश पठाइरहेका छन्। उनीहरूका हातमा चोट लाग्छ, तर मनमा उज्यालो पलाउँछ। ती चोटहरू कर्मयोगका चिन्ह हुन्, ती बलिदानका प्रमाण हुन्। ती पीडाहरू राष्ट्रिय पुर्ननिर्माणको शिलामा झरिरहेको पवित्र जल हुन्।

दार्शनिक दृष्टिले हेर्दा, उनीहरूको यो अभियानले हामीलाई सम्झाउँछ—राष्ट्र निर्माण केवल नेताहरूको भाषणमा भर पर्दैन। राष्ट्र निर्माण त ती श्रमिकहरूको पसिनामा, उनीहरूको त्यागमा, उनीहरूको चेतनामा पलाउँछ। यो चेतना कुनै विदेशी संगठनले दिँदैन, यो त पीडाबाट जन्मिन्छ, अभावबाट पलाउँछ, र सेवाभावबाट बढ्छ।

सचेत बनौं” भन्ने उनीहरूको मन्त्र केवल मतदानको लागि होइन, जीवनका प्रत्येक पक्षमा सचेत बन्नको लागि हो। हाम्रो देशमा भ्रष्टाचार बढ्नु, शिक्षा कमजोर हुनु, बेरोजगारी बढ्नु, यी सबैको जरो हामी नागरिकहरूको असचेतनामा छ। ती श्रमिकहरूको आवाजले हामीलाई भित्रबाट हल्लाउँछ—“जाग, तेरो भोटको मूल्य छ, तेरो आवाजको शक्ति छ।”

यो केवल चेतनाको आवाज मात्र होइन, यो त आत्माको सञ्चार हो। आत्मा त पुरातन सत्य हो, जसले शरीरलाई चलाउँछ। यो आत्माको सञ्चारले राष्ट्रिय चेतना जगाउँछ। ती श्रमिकहरूको आवाजमा ईश्वरको आदेश छ, धर्मको पुकार छ, राष्ट्रको मुटुको धड्कन छ।

कोरियाको फ्याक्ट्रीमा काम गरिरहँदा ती नेपालीले मनमनै भन्छन्—म मेरो परिवारका लागि काम गर्दैछु, तर म मेरो देशका लागि पनि बाँच्दैछु।” यो सोच नै देशप्रेमको सर्वोच्च उदाहरण हो। देशप्रेम भाषणमा होइन, त्याग र कर्तव्यमा हुन्छ। उनीहरूले आफ्नो जीवनका रमाइला पलहरू, आफ्नो यौवनका उत्साहहरू, र आफ्ना सपनाका क्षणहरू त्यागेर देशका लागि बलिदान गरेका छन्।

यसरी प्रवासीहरूले पठाएको सन्देश कुनै पत्र जस्तो मात्र होइन, त्यो त आत्माको दीपशिखा हो, जसले नेपाली जनताको चेतनामा उज्यालो ल्याइरहेको छ। उनीहरूको यो दीपशिखा त्यतिबेला अझ बलियो बन्छ, जब देशमा चुनाव आउँछ, र पैसाको खोलले चेतनालाई बगाउने कोसिस हुन्छ। ती प्रवासीहरूको आवाज त्यसको सामना गर्ने आत्मबल हो।

आखिरमा, राष्ट्र निर्माण कुनै नेताको घोषणा पत्रमा सीमित हुँदैन। राष्ट्र निर्माण त ती श्रमिकहरूको पसिनाले हुन्छ, उनीहरूको ईमानदारीले हुन्छ, उनीहरूको चेतनाले हुन्छ। उनीहरूले पठाएको सन्देश केवल फेसबुकमा लाइक मात्र होइन, त्यो चेतनाको बीज हो, जसले मुलुकमा नयाँ विवेक, नयाँ शुद्धता, र नयाँ न्याय ल्याउँछ।

कतारका कोठादेखि कोरियाका कारखानासम्म नेपाली प्रवासीहरूको आवाजले देशलाई सम्झाइरहेको छ—“जागौं, मतदान गरौं, सचेत बनौं।” यो केवल वाक्य होइन, यो त राष्ट्रप्रेमको मन्त्र हो। जसरी गंगाको पवित्र पानीले आत्मालाई शुद्ध गर्छ, यसरी नै उनीहरूको आवाजले चेतनालाई शुद्ध गर्छ।

त्यसैले आज हामीलाई उनीहरूको आवाज सुनौं, उनीहरूको आह्वानलाई आत्मसात गरौं, अनि देशको भाग्य बदल्न हाम्रो चेतनाले पनि जागरुकता ल्याऔं। किनकि राष्ट्र परिवर्तन हुने दिन, हामी सबैको चेतनाको जागरणसँग सुरु हुन्छ।

 

पाटनका ती साँघुरा गल्लीहरू, जहाँ बिहानको घामले पुराना इट्टाका घरहरूलाई सुनौलो रंग लगाउँछ, जहाँ हावाले मन्दिरका घण्टीहरू हल्लाउँछ, जहाँ काठका झ्यालहरूबाट झुल्किने बत्तीहरू अस्तित्वको चीरफार गर्छन्—त्यहाँ बस्ने केही दार्शनिकहरू छन्, जसले पुस्तौंदेखि आफ्नो आत्मालाई खोज्दै आएका छन्, र समाजलाई चेतनाको ऐनामा हेर्न सिकाउँदै आएका छन्।

यी दार्शनिकहरूलाई न त कुनै विश्वविद्यालयको डिग्री चाहिएको छ, न त कुनै राजनीतिक दलको मञ्च। उनीहरूको विश्वविद्यालय भनेको पाटनका गल्लीहरू नै हुन्, र उनीहरूको पाठशाला भनेको चिया पसलका काठका बेन्चहरू, कुँडोमा बसेर सूर्यास्त हेरिरहेका वृद्धहरूको आँखामा लेखिएका जीवनका अक्षरहरू हुन्।

एक साँझ, पाटनको चाखा बजारको गल्लीमा एउटा वृद्ध दार्शनिकले भनेका थिए, “न्याय बिना प्रजातन्त्र, केवल खोक्रो ढुंगा हो।” उनको आवाज नरम थियो, तर त्यसमा संसार हल्लाउने शक्तिको निस्खल स्वास थियो। ती शब्दहरू हावामा उडेर मन्दिरका घण्टीहरूसँग गुञ्जिए, अनि टाढा रहेका युवाहरूको मनसम्म पुगेर कुनै  चोट झैँ बज्न थाले।

न्याय के हो  न्याय भनेको केवल अदालतको आदेश मात्र होइन। न्याय भनेको गरीबको भोकलाई बुझ्ने सहानुभूति हो। न्याय भनेको जनताको करको सदुपयोग हो। न्याय भनेको समाजमा असमानताको खाडल पुर्ने सेतु हो। न्याय भनेको शिक्षामा समान अवसर, स्वास्थ्यमा पहुँच, र रोजगारीमा सम्मान हो। प्रजातन्त्र यदि न्याय बिना चलेको छ भने, त्यो केवल चुनाव जितेर कुर्सी कब्जा गर्ने खेल मात्र हो। त्यसमा न आत्मा हुन्छ, न चेतना, न करुणा।

पाटनका दार्शनिकहरू हरेक बिहान घाम लाग्दा सूर्यलाई हात उठाएर भन्छन्, “हाम्रो देशमा न्यायको उज्यालो आओस्।” साँझमा घाम अस्ताउँदा उनीहरू चिया चुस्दै भन्छन्, “आज पनि देशमा अन्धकार रह्यो, किनकि न्याय गुमनाम भयो।” उनीहरूलाई न त समाचारको हेडलाइन बदल्न छ, न त फेसबुकमा लाइकको संख्या बढाउन। उनीहरूको एकमात्र उद्देश्य छ—समाजको आत्मालाई जिउँदो राख्नु।

यी दार्शनिकहरूले प्रजातन्त्रलाई फूलको बगैंचासँग तुलना गर्छन्। बगैंचामा यदि मल र पानी छैन भने, फूलहरू बाँच्दैनन्। मल र पानी भनेको नै न्याय हो। न्याय बिना प्रजातन्त्रको फूल मर्छ, सुकेको पात झैँ खस्छ, र त्यसको गन्ध पनि हराउँछ। अनि बाँकी रहने कुरा केवल सत्ता लोलुपहरूको अधिकारको खोक्रो प्रदर्शन हुन्छ।

पाटनका ती गल्लीहरूमा हिड्दा सुन्न सकिन्छ—युवाहरूका सपनाहरू, वृद्धहरूको तृष्णा, बालबालिकाहरूको भोको आँसु, र महिलाहरूको निस्वार्थ हाँसो। यी सबैको आत्मा न्यायको खोजीमा छ। ती गल्लीका दार्शनिकहरू भन्छन्, “हामी किन बोल्छौं भने हामी मौन रह्यौं भने अन्याय स्थायी हुन्छ। हाम्रो चेतनाको क्रान्ति न्यायका निमित्त हो, सत्ता कब्जा गर्न होइन।”

एक साँझ, एक जना युवा ती दार्शनिकसँग सोध्न गयो, “हामीले के गर्नु पर्छ?” ती दार्शनिकले उत्तर दिए, “पहिलो कदम हो– आत्मावलोकन। न्यायको आधार स्वयंबाट सुरु हुन्छ। यदि तिमी झुट नबोल्ने निर्णय गर्छौ भने, यदि तिमी घूस नखाने निर्णय गर्छौ भने, यदि तिमी आफ्नो कर्तव्य नछाड्ने निर्णय गर्छौ भने, त्यही दिनबाट न्याय पलाउन थाल्छ।”

न्याय भनेको परोपकार होइन, न्याय भनेको प्रत्येक नागरिकलाई उसको अधिकार दिनु हो। न्याय भनेको गरीबको चुल्होमा आगो बलाउनु हो, बच्चाको हातमा कलम राख्नु हो, युवालाई स्वरोजगारको बाटो खोल्नु हो। न्याय भनेको अस्पतालको ओछ्यानमा सबैलाई समान उपचार दिनु हो।

पाटनका गल्लीहरूमा उनीहरूको चेतनाको चिया पसलमा हरेक दिन न्यायका गाथा गुञ्जन्छन्। “नेताहरूले भाषण गर्दा धेरै मीठा कुरा गर्छन्, तर जब भोक लाग्छ, भाषणले पेट भरिदिँदैन। न्याय चाहिन्छ,” ती दार्शनिक भन्छन्। उनीहरूका प्रवचनहरू कुनै विश्वविद्यालयको पीएचडी पेपरजस्तो जटिल छैनन्। तिनीहरूका प्रवचनहरू जीवनका पीडाबाट जन्मिएका हुन्छन्। ती प्रवचनहरूमा आँसुको स्वाद छ, पसिनाको गन्ध छ, र विवेकको उज्यालो छ।

एक दिन, एउटै गल्लीमा बसेर दार्शनिकले भनेका थिए, “देशलाई परिवर्तन गर्ने शक्ति भोटमा मात्र होइन, चेतनामा हुन्छ। चेतनाले सही भोट दिन सिकाउँछ। चेतनाले घूस नलिन सिकाउँछ। चेतनाले काम चोर्न नदिन्छ। चेतनाले अरूको अधिकार नखान सिकाउँछ। चेतनाले देशका लागि बाँच्न सिकाउँछ।”

न्याय भनेको केवल अदालतमा मुद्दा जित्नु मात्र होइन। न्याय भनेको जनताको छोराछोरीको मुस्कान सुरक्षित गर्नु हो। न्याय भनेको भ्रष्टाचार हटाउनु मात्र होइन, त्यसको जरा चेतनाबाट उखेल्नु हो। न्याय भनेको सिंहदरबारका गेटहरूलाई जनताको सेवामा खोल्नु हो, न कि नेताहरूको व्यापारका लागि मात्र।

पाटनका गल्लीका दार्शनिकहरू कहिल्यै थाक्दैनन्। उनीहरूलाई थकाईले छुँदैन, किनकि उनीहरूको ऊर्जा देशप्रेमबाट आउँछ। उनीहरूको देशप्रेम कुनै नारामा सीमित छैन। उनीहरूको देशप्रेम भोकलाई हटाउने सपना हो। उनीहरूको देशप्रेम शिक्षामा समान अवसर दिनु हो। उनीहरूको देशप्रेम सबैलाई न्यायको सास फेर्न दिने संकल्प हो।

न्यायको सास फेर्न नपाएका समाजहरूमा प्रजातन्त्र केवल खोक्रो ढुंगा हुन्छ। त्यस ढुंगालाई टेकेर सत्ता लिनेहरू सत्तामा पुग्छन्, तर जनताको जीवनमा केही परिवर्तन हुँदैन। त्यसैले ती दार्शनिकहरू भन्छन्, “हामीले न्यायको दीप जलाउनुपर्छ। न्यायको दीपले मात्र अन्धकार हटाउँछ।”

न्यायका लागि शिक्षा चाहिन्छ, शिक्षा बिना चेतना हुँदैन। चेतना बिना न्याय हुँदैन। न्याय बिना प्रजातन्त्र हुँदैन। पाटनका गल्लीका ती दार्शनिकहरूको दर्शन सरल छ—न्याय, शिक्षा र चेतना, यी तीनवटा स्तम्भले मात्र प्रजातन्त्रको घर बनाउँछ।

ती दार्शनिकहरूलाई कहिल्यै टिभीमा देखिन्न, उनीहरूको आवाज कुनै माइकमा गुञ्जिँदैन। तर उनीहरूको आवाज जनताको आत्मामा गुञ्जिरहन्छ। उनीहरूको आवाजले चेतनालाई हल्लाइरहन्छ। उनीहरूको आवाजले देशप्रेम र इमानदारीको संगित बजाइरहन्छ।

आज, जब पाटनका गल्लीहरूमा सूर्य अस्ताउँदैछ, ती दार्शनिकहरू मन्द मुस्कानसहित भन्छन्—देश फेरि उठ्नेछ, जब न्यायको किरण जनताको जीवनमा पुग्नेछ। त्यस दिन प्रजातन्त्र साँचो अर्थमा हाम्रो हुनेछ।”

धुन्धलिएको बिहान, पहाडी गुम्बाहरू बादलको काखमा निदाएका झैँ देखिन्छन्। ती गुम्बाहरूको झ्यालबाट निस्कने मधुर बत्तीहरू, काष्ठका झ्यालका भर्याङबाट तल खस्दै घाम नउदाएको आकाशलाई सुनौला स्पर्श दिन्छन्। चिलाउने हावा, चिया बगैंचाको हरियाली र धुन्धले छोपेको क्षितिज, यी सबैको बीचमा सुनिन्छ मन्त्रको ध्वनि— लोकः समस्ताः सुखिनो भवन्तु।”

ती गुम्बाहरूमा बस्ने भिक्षुहरू बिहान सबेरै घण्टीको आवाजसँगै उठ्छन्। उनीहरूको हातमा धूप हुन्छ, हातमा माला हुन्छ, मुखमा प्रार्थना हुन्छ, र मनमा देश हुन्छ। उनीहरूको देशप्रेम भाषणको नारामा छैन, न त राजनीतिक घोषणामा। उनीहरूको देशप्रेम त मौनताको संगीत हो, ध्यानको गहिराइ हो, र सेवा र सत्यताको सुगन्ध हो।

भिक्षुहरू आफ्नो ध्यानको केन्द्रमा देशलाई राख्छन्। उनीहरूको प्रार्थना हुन्छ— “हे बौद्धत्वका आदर्शहरू, हाम्रो देशलाई धनको मात्र होइन, धर्मको पनि उन्नति देऊ। हाम्रो देशमा GDP मात्र नबढोस्, सद्भाव पनि बढोस्। सेवा पनि बढोस्। सत्यता पनि बढोस्।”

धुपको गन्ध आकाशमा उड्दै जान्छ, र पहाडका पाखाहरूमा अडेर बस्छ। ती गन्धले मानिसहरूलाई सम्झाउँछ— “धनको पछि दौड्दा नै देशको प्रगति हुँदैन, सेवा र करुणा पनि चाहिन्छ।”

गुम्बामा दीप बालिन्छ। एउटा सानो बत्ति तर अन्धकारमा ठूलो उज्यालो। भिक्षुहरू भन्छन्— “देशको अन्धकार हटाउने उपाय केवल धनको संचय होइन, चेतनाको उज्यालो हो। प्रत्येक मानिसको हृदयमा करुणा र सत्यताको दीप बल्नु पर्छ।”

बाहिर हावा चल्छ, धुपको मुस्कान सँगै हराउँछ, तर यसको सुगन्ध मानिसको आत्मामा बसेर स्थायी हुन्छ। यो सुगन्ध नै ती भिक्षुहरूको प्रार्थनाको वास्तविकता हो।

ती भिक्षुहरूको साधना केवल गुम्बामा सीमित छैन। उनीहरू कहिले चिया बगैंचामा काम गर्ने महिलाहरूलाई न्यानो चिया बाँड्छन्। कहिले गाउँका बालबालिकाहरूलाई अक्षर सिकाउँछन्। कहिले रोगी बृद्धहरूलाई हात समाउँछन्। उनीहरूको हरेक सेवा प्रार्थनामा परिणत हुन्छ।

उनीहरूको चित्तले भन्छ— संसारका सबै प्राणिहरू सुखी रहून्। हाम्रो देशका किसानहरू, श्रमिकहरू, महिला र बालबालिकाहरू सबै सुखी रहून्। उनीहरू भोकले होइन, अवसरको अभावले होइन, अन्यायले होइन, शिक्षाको कमीले होइन— खुशी र आत्मसम्मानका साथ बाँच्छन्।”

गुम्बामा बिहान सबेरै बज्ने घण्टी, मन्त्रको ध्वनि र धुपको गन्धले देशका नेताहरूलाई पनि चेतना दिन चाहन्छ— “तिमीहरू केवल भाषण नदेऊ, सेवा गर। साँचो अर्थतन्त्र भनेको कर र व्यापार मात्र होइन, करुणा र सेवा पनि हो।”

त्यहाँ गुम्बामा बसेर भिक्षुहरू जो शुन्यता र शान्तिको ध्यान गर्छन्, उनीहरूलाई नै थाहा छ— शान्ति भनेको केवल युद्ध नहुनु होइन। शान्ति भनेको पेट भरी खान पाउनु, न्यानो लुगा पाउनु, शिक्षामा अवसर पाउनु, न्याय पाउनु र अन्यायको डर नहुनु हो।

धुपको मुस्कान जस्तै ती भिक्षुहरूको आशिष बिस्तारै देशभरि फैलिरहन्छ। उनीहरूको मौन प्रार्थना काठमाडौंका सडकदेखि पहाडी गाउँसम्म पुगेर भन्न खोज्छ— “नेताहरू, नीति निर्माता र नागरिकहरू! प्रगतिको अर्थ पैसा मात्र होइन। प्रगतिको अर्थ तिमीहरूको सेवामा छ, तिमीहरूको करुणामा छ, तिमीहरूको सत्यतामा छ।”

ती भिक्षुहरूको मनमा कहिल्यै घृणा छैन। उनीहरू दोषी खोज्दैनन्। उनीहरू अपराधीलाई पनि करुणाको नजरले हेर्छन्। उनीहरू बुझ्छन्, ‘हाम्रो चेतना, हाम्रो परिस्थिति र हाम्रो लोभ’ नै धेरै समस्या सिर्जना गर्छ। त्यसैले उनीहरू सधैँ प्रार्थना गर्छन्— “हाम्रो चेतना शुद्ध होस्। हाम्रो लोभ कम होस्। हाम्रो क्रोध बिनाश होस्।”

भिक्षुहरूका हातमा बलिरहेको दीप केवल माटाको दिए मात्र होइन। त्यो दीप एक आशाको प्रतीक हो। त्यो दीप करुणाको दीप हो। त्यो दीप देशको हृदयलाई उज्यालो बनाउने साधन हो।

रात पर्न लाग्दा, ती गुम्बाहरूमा अझ  शान्ति छाउँछ। मन्त्रहरू बिस्तारै सुस्त हुन्छन्। धुपको बास्ना अझै हावामा घुमिरहन्छ। तर त्यो मौनता, त्यो शान्ति, त्यो धुपको गन्धले एउटा कुरा निरन्तर भनिरहन्छ—

प्रगति भनेको केवल धन हैन। प्रगति भनेको समाजका सबै मानिसहरूलाई न्याय, सेवा र सद्भावका साथ अघि बढाउनु हो।”

जब देशका गाउँघरका नागरिकहरूले पेट भरी खान पाउँछन्, शिक्षा पाउँछन्, आफ्नो अभिमान र अस्तित्वलाई जोगाउन पाउँछन्—त्यस दिन, ती भिक्षुहरूको गुम्बामा गरिएको प्रार्थना सफल हुन्छ। र त्यो दिन, हाम्रो चेतना पनि माथि जान थाल्छ।

चर्किएका पर्खालहरू, छतबाट चुहिएको पानी, ढल्केका बेन्चहरू, चाकुका धुलाम्मे तख्ता।
यी दृश्यहरूका बीच पनि बिहान सबेरै विद्यालयको घण्टी बज्छ। घण्टीसँगै गाउँका बालबालिका किताब बोकेर आउँछन्—भोक लागेको पेट, टुटेका चप्पल, तर आँखा सपना र जिज्ञासाले भरिएका।

र ती कक्षाकोठामा उभिन्छन् शिक्षकहरू। उनीहरूको हातमा पुस्तक हुन्छ, मुखमा मुस्कान, र मनमा राष्ट्र हुन्छ। उनीहरूलाई तलबमा भएको ढिलाइको गुनासो छैन, उनीहरूलाई चर्किएको पर्खालको पीर छैन। उनीहरूलाई एउटा मात्र कुरा महत्त्वपूर्ण लाग्छ—यी बालबालिकाहरूको चेतनामा परिवर्तन ल्याउनु।

आज हामी नागरिक अधिकारबारे पढ्नेछौं,” उनीहरू भन्छन्। “अधिकार भनेको केवल माग गर्नु होइन। अधिकार भनेको तिमीले पाएको एउटा अवसर हो। तर त्यो अधिकारसँगै कर्तव्य पनि आउँछ।”

चाकुको धूलो उड्दै गर्दा शिक्षकले तख्तामा लेख्छन्—
मतदान अधिकार मात्र होइन, कर्तव्य पनि हो।”

वास्तवमा, मतदान अधिकार एउटा वाचा हो—जनताको कसम। जब हामी मतदान गर्छौं, हामी आफ्नो चेतनाले कसम खान्छौं—“हामी सच्चा र योग्य व्यक्तिलाई छान्छौं, देशको सेवा गर्ने मानिसलाई छान्छौं।”

टुटेका कक्षाकोठामा पढाइने पाठहरू केवल किताबका अक्षरहरूमा सीमित छैनन्। ती शिक्षकहरू जीवनका पाठ पढाउँछन्। उनीहरू सिकाउँछन्—“लोकतन्त्र तिमीहरूको हातमा छ। लोकतन्त्रको भविष्य तिमीहरूको विवेकमा छ। यदि तिमीहरूले विवेकले मतदान गरेनौ भने, भविष्यमा तिमीहरूको अधिकार र सपनाहरू सड्नेछन्।”

चाकुको धूलो हावामा उड्छ, त्यसरी नै चेतनाका बीज पनि ती शिक्षकहरूको वाणीबाट हावामा उड्छन्। हरेक अक्षर, हरेक शब्द, हरेक उदाहरण ती बालबालिकाको चेतनामा गाडिन्छ।

शिक्षक शान्त मुस्कान दिन्छन्। उनीहरू भन्छन्, “यसको उत्तर सजिलो छैन। तर यसको समाधान तिमीहरूको चेतनामा छ। जब तिमीहरू ठूला हुन्छौ, विवेकले मतदान गर। जो तिमीहरूको अधिकार र गाउँको विकासका लागि लड्छ, उसलाई छान। अनि, तिमीहरू आफै पनि सक्षम र जिम्मेवार बन्न सिक।”

टुटेका कक्षाकोठामा कुनै कम्प्युटर छैन, कुनै प्रोजेक्टर छैन। तर त्यहाँ एउटा कुराले  परिवर्तन ल्याउँछ—शिक्षकहरूको चेतनाको ज्योति। उनीहरू बुझ्छन्, यदि यो देश बदल्नुछ भने चेतनाले बदल्नुपर्छ।

लोकतन्त्र केवल एउटा शासन प्रणाली होइन। लोकतन्त्र नागरिकहरूको जिम्मेवारीमा टाँसिएको एउटा सपना हो। शिक्षकहरूले सिकाउँछन्—लोकतन्त्रमा अधिकार पाउनु महत्त्वपूर्ण छ, तर कर्तव्य पूरा गर्नु अझ महत्त्वपूर्ण छ।

एकदिन शिक्षकले तिनीहरूलाई भोटको महत्त्व सिकाउँछन्। उनीहरूले एउटा रूपक सुनाउँछन्—
“कल्पना गर, हाम्रो गाउँमा एउटा धारो छ। सबैले त्यस धारोबाट पानी खान पाउँछन्। यदि हामीले पानीको मुहान सफा राखेनौं भने, पानी फोहोर हुन्छ, अनि सबै बिरामी हुन्छौं। लोकतन्त्र पनि त्यस्तै धारो हो। यदि हामीले विवेकले मतदान गरेनौं भने, शासन प्रणाली फोहोर हुन्छ, अनि सबैलाई असर गर्छ।”

यसो भनिरहँदा शिक्षकका आँखाहरू चम्किरहेका हुन्छन्। बालबालिकाहरूको आँखामा जिम्मेवारीको झिल्को देखिन्छ।

टुटेका कक्षाकोठामा हरेक दिन सानो क्रान्ति हुन्छ। त्यो क्रान्ति कुनै नारामा छैन, कुनै बन्दमा छैन, कुनै हुलदङ्गामा छैन। त्यो क्रान्ति चेतनामा हुन्छ। त्यो क्रान्ति विवेकमा हुन्छ।

एकदिन, विद्यालयको पर्खालमा एउटा पोस्टर टाँसिन्छ—
हाम्रो भविष्य हाम्रो मतदानमा छ।”

ती शिक्षकहरूले त्यस पोस्टरमा फर्केर हेर्छन्, र गर्व गर्छन्। किनकि उनीहरूले आफ्ना विद्यार्थीहरूलाई अधिकारसँगै कर्तव्यको पाठ सिकाएका छन्।

चाकुको धूलो उड्ने बेला, उनीहरू बच्चाहरूलाई सिकाउँछन्—“देशलाई परिवर्तन गर्ने भनेका नेता मात्र होइनन्। तिमीहरू पनि परिवर्तनका आधार हौ। तिमीहरूले विवेक र साहसले मतदान गर्दा मात्र परिवर्तन आउँछ।”

चेतना भनेको पढेर मात्र हुँदैन, बाँचेर हुन्छ।
कर्तव्य भनेको सम्झेर मात्र हुँदैन, निभाएर हुन्छ।

ती शिक्षकहरूको पाठले हरेक विद्यार्थीको आत्मामा कर्तव्यको बीउ रोप्छ। त्यो बीउ बिस्तारै हुर्किन्छ। जब उनीहरू ठूला हुन्छन्, त्यो बीउ एउटा वृक्ष बन्छ, जसले छायाँ दिन्छ, जसले स्वाभिमान दिन्छ, जसले देशप्रेम र इमानदारी दिन्छ।

टुटेका कक्षाकोठाहरू त केवल भौतिक संरचना हुन्। ती पर्खाल चर्किएका छन्, तर त्यहाँबाट निस्कने चेतनाको किरणले मुलुकको भविष्य उज्यालो बनाउने वाचा गर्छ।

शिक्षकहरू जब अन्तिम घण्टी पर्खिरहेका हुन्छन्, उनीहरू निस्वार्थ मुस्कानका साथ भन्दै हुन्छन्—“तिमीहरू जसरी पढ्न आउँछौ, त्यसरी नै नागरिक कर्तव्यमा पनि सहभागी हुन सिक।”

आज हाम्रो देशमा विकासको रफ्तार त देखिन्छ, तर असमानता, भ्रष्टाचार र अन्यायका छायाहरू पनि देखिन्छन्। यी समस्याहरू समाधान गर्न नागरिकहरूको चेतना नै पहिलो औषधि हो।

टुटेका कक्षाकोठाका ती शिक्षकहरूले आफ्नो जीवनको साधना यिनै बच्चाहरूमा लगाएका छन्। उनीहरूले सँगै बसेर सिकाएका छन्—“लोकतन्त्र अधिकार मात्र होइन, कर्तव्य पनि हो। मतदान अधिकार मात्र होइन, वाचा पनि हो।”

अन्ततः, टुटेका कक्षाकोठाबाट निस्केका ती चेतनाका बीजहरू मुलुकका कुना-कुनामा फैलिन्छन्। ती बीजहरू जागरूक नागरिक बन्छन्। तिनीहरूले विवेकले मतदान गर्छन्। उनीहरू अन्यायको विरोध गर्छन्। उनीहरू देशलाई बदल्न योगदान दिन्छन्।

त्यो दिन, यी शिक्षकहरूको पसिना सफल हुन्छ। त्यो दिन, टुटेका कक्षाकोठाहरूले जन्माएका सपनाहरू पूरा हुन्छन्।

त्यो दिन लोकतन्त्र साँचो अर्थमा बलियो हुन्छ। अधिकार र कर्तव्यको सन्तुलनमा मुलुक प्रगतिपथमा अघि बढ्छ।

त्यो दिन, चाकुको धूलोले लेखिएको अक्षरहरू स्वर्ण अक्षरमा परिणत हुन्छन्।

शहरका चौकहरूमा उभिएका शहीदहरूको मूर्तिहरू शान्त देखिन्थे। तिनीहरूको आँखामा पत्थरको स्थिरता थियो, हातमा अंकित गरिएको बन्दुक, झोलामा टाँसिएको किताब, र अनुहारमा देशका लागि गरेको बलिदानीको अद्भुत तेज थियो। तर त्यो शान्तता केवल बाहिरी थियो। भित्रभित्रै, ती मूर्तिहरूको आत्मा देशका प्रत्येक कुना-कुनामा गुञ्जिरहेको थियो।

त्यो गुञ्जन कुनै आवाज थिएन, तर एक चेतना थियो। त्यो गुञ्जन हावासँगै बग्थ्यो, बालबालिकाहरूको हाँसोमा मिसिन्थ्यो, वृद्धहरूको चिसो हातमा ततावट ल्याउँथ्यो, र युवाहरूको सपनामा आगो बाल्थ्यो। त्यो गुञ्जनले सम्झाइरहन्थ्यो—“हामीले स्वतन्त्रता सजिलै ल्याएका होइनौं। हामीले हाम्रा सपनाहरू, हाम्रो यौवन, हाम्रो रगत साटेर यो स्वतन्त्रता ल्याएका हौं।”

दिन र रात शहीदहरूले आफ्नो रगतको मूल्य चुकाए। उनीहरूले आफ्नो परिवारको माया छाडे, जीवनको रंगीन सपना छाडे, केवल देशको स्वतन्त्रता र स्वतन्त्र नागरिक भएर बाँच्न पाउने अधिकारका लागि। त्यही भएर, आजको स्वतन्त्रता उनीहरूको रगतको रङले रञ्जित छ।

जब झण्डा फहराइन्छ, त्यो केवल कपडाको टुक्रा हुँदैन। त्यो शहीदहरूको बलिदानीको प्रतीक हुन्छ। हावामा फहरिदा त्यसले हरेक नेपालीलाई सम्झाउँछ—“तिमी स्वतन्त्र हौ, तिमीको शीर उठाएर बाँच्ने अधिकार छ, तर त्यो अधिकारको मूल्य कसैले तिरेर गएको छ।”

झण्डा फहराउँदा हावाले त्यसलाई चलाउँछ, तर शहीदहरूको आत्माले त्यसलाई गर्वले फुलाउँछ। त्यो गर्व केवल एउटा देशको होइन, त्यो स्वतन्त्रताको गर्व हो। त्यो बलिदानीको गर्व हो। त्यो न्यायको गर्व हो।

शहीदहरूको आत्मा केवल मूर्तिमा कैद छैन। उनीहरूको आत्मा त खेतमा हल जोत्ने किसानको पसिनामा छ। उनीहरूको आत्मा त चिया पसलमा मेहनत गर्ने आमाको हातमा छ। उनीहरूको आत्मा त स्कुलमा पढ्न जाने बच्चाहरूको किताबमा छ।

कहिले काँही हामी स्वतन्त्रताको अर्थ बिर्सिन्छौं। हामी लोकतन्त्रलाई केवल चुनावसम्म सीमित गर्छौं। तर शहीदहरूको आत्मा हाम्रो मनमा गुञ्जन्छ—“लोकतन्त्र भनेको तिमीहरूलाई दिइएको अवसर हो, जिम्मेवारी पनि हो। स्वतन्त्रता भनेको अधिकार मात्र होइन, कर्तव्य पनि हो।”

उनीहरूको बलिदानीले हामीलाई सम्झाउँछ—यदि हामीले स्वतन्त्रतालाई रक्षा गरेनौं भने, त्यो स्वतन्त्रता गुम्न सक्छ। यदि हामीले न्यायको पक्षमा आवाज उठाएनौं भने, अन्याय फैलिन सक्छ। यदि हामीले इमान्दारीलाई अँगालेनौं भने, भ्रष्टाचारले हाम्रो समाजलाई निल्न सक्छ।

त्यसैले, शहीदहरूको आत्मा हामीलाई लगातार पुकार्दै छ—“हामीले हाम्रो रगत बगाएर जुन स्वतन्त्रता ल्यायौं, त्यसको रक्षा गर। त्यसलाई बलियो बनाउ। देशलाई प्रेम गर, देशलाई बदल।”

शहीदहरूको आत्मा जागृत चेतना हो। त्यो चेतना हामीलाई देशका लागि केही गर्न सिकाउँछ। त्यो चेतना हाम्रो हृदयलाई साहसी बनाउँछ, सत्य बोल्न प्रेरित गर्छ, अन्यायको विरुद्ध उभिन हिम्मत दिन्छ।

साँझ पर्दा, ती मूर्तिहरूको छायाँ लामो हुन्छ। त्यो लामो छायाँजस्तै, उनीहरूको योगदान पनि लामो र अमर हुन्छ। हरेक पुस्ताले उनीहरूको बलिदानीबाट शिक्षा लिनुपर्छ।

जब झण्डा अडिन्छ, त्यो झण्डा केवल कपडाको टुक्रा होइन, त्यो शहीदको रगतले लेखिएको ऐतिहासिक दस्तावेज हो। त्यो दस्तावेजले भन्न खोज्छ—“यो देश कुनै उपहार होइन। यो देश कुनै सम्झौताबाट आएको होइन। यो देश त रगतको नदी भएर बगेपछि बनेको हो।”

हरेक वर्ष शहीद दिवस आउँछ। फूल चढाइन्छ। भाषण गरिन्छ। तर त्यो दिन मात्र होइन, हरेक दिन शहीदहरूको सम्झना हुनुपर्छ। हरेक दिन हाम्रो कर्तव्यमा, हाम्रो इमानदारीमा, हाम्रो प्रेममा, हाम्रो काममा उनीहरूको बलिदानीको सम्मान हुनुपर्छ।

हाम्रो प्रत्येक कर्म, हाम्रो प्रत्येक निर्णयले शहीदहरूको बलिदानीको सम्मान गर्नुपर्छ। हामीले भ्रष्टाचार गर्छौं भने, उनीहरूको आत्मालाई पीडा दिन्छौं। हामीले अन्याय गर्छौं भने, उनीहरूको बलिदानीलाई अपमानित गर्छौं। हामीले हाम्रो देशलाई प्रेम गर्छौं भने मात्र उनीहरूको आत्मालाई शान्ति मिल्छ।

शहीदहरूको मूर्ति शान्त छ। त्यसको अनुहार शान्त छ। तर त्यही शान्त अनुहारमा आँखा बन्द हुँदा पनि एउटा आवाज छ—“हामीले रगत बगायौं, अब तिमीहरूले इमान राख।”

त्यो इमान केवल झण्डालाई सलामी मात्र होइन। त्यो इमान भनेको गरिबको आँसु पुछ्नु हो। त्यो इमान भनेको शिक्षा र स्वास्थ्यमा पहुँच दिलाउनु हो। त्यो इमान भनेको देशलाई न्याय, करुणा र सद्भावले अगाडि बढाउनु हो।

शहीदहरूको बलिदानीले हामीलाई सच्चा नागरिक बन्न सिकाउँछ। उनीहरूको बलिदानीले हाम्रो हृदयमा सेवा र त्यागको भावना रोप्छ। उनीहरूको बलिदानीले हामीलाई सिखाउँछ—“देशका लागि प्रेम भनेको बलिदानी गर्नसक्ने हिम्मत राख्नु हो। न्यायका लागि बोल्नसक्ने हिम्मत राख्नु हो।”

जब हावा चल्छ, झण्डा फहराउँछ। जब सूर्य अस्ताउँछ, झण्डा लहराइरहन्छ। जब बिहान हुन्छ, फेरि झण्डा आकाशमा उठ्छ। यो निरन्तरता भनेको शहीदहरूको बलिदानीको निरन्तरता हो।

आज हामी स्वतन्त्र हौं। हामी बोल्न सक्छौं। हामी हाँस्न सक्छौं। हामी सपना देख्न सक्छौं। किनकि कुनै दिन उनीहरूले आफ्नो सपना छोडेर हाम्रो सपना बचाए। उनीहरूले आफ्नो जीवन छोडेर हाम्रो जीवन स्वतन्त्र बनाएका छन्।

त्यसैले, हरेक बिहान झण्डा हेर्दा हामीले कसम खानुपर्छ—“हामी स्वतन्त्रता र लोकतन्त्रको रक्षा गर्छौं। हामी अन्यायको विरुद्ध लड्छौं। हामी देशलाई प्रेम गर्छौं।”

त्यो झण्डाको रातो रङ शहीदहरूको रगतको रङ हो। त्यो सेतो रङ हाम्रो शान्ति र करुणाको प्रतिविम्ब हो। त्यो निलो रङ हाम्रो सपनाको आकाश हो। ती सबै रङहरू शहीदहरूको बलिदानीको कथा बोल्छन्।

शहीदहरूको आत्मा देशका हरेक कुनामा गुञ्जिरहन्छ। त्यो गुञ्जनलाई हामीले सुन्न सिक्नुपर्छ। त्यो गुञ्जन हाम्रो आत्मामा जागरूकता र जिम्मेवारीको आवाज हो।

अन्ततः, शहीदहरूको बलिदानीको अर्थ भनेको हामी स्वतन्त्र भएर मात्र होइन, इमानदार र जिम्मेवार नागरिक भएर बाँच्नु हो। जबसम्म हामी हाम्रो काम, विवेक, र प्रेमले देशलाई अगाडि बढाउँछौं, त्यतिबेला मात्र शहीदहरूको आत्मा शान्त हुनेछ।

त्यो दिन, जब देशमा प्रत्येक नागरिकले न्याय पाउँछ, हरेक नागरिकले सम्मान पाउँछ, हरेक बालबालिकाले शिक्षा पाउँछ, हरेक किसानले मूल्य पाउँछ—त्यस दिन शहीदहरूको बलिदानी पूर्ण अर्थमा सफल हुनेछ।

त्यस दिन, उनीहरूको आत्मा मुस्कुराउँदै आकाशमा फहरिने झण्डालाई हेर्छ र भन्छ—
“यही थियो हाम्रो बलिदानीको अर्थ। यही थियो हाम्रो सपनाको अर्थ।”

 

शक्ति र विलासितामा हराएका नेताहरूले देशको आत्मालाई बेवास्ता गरे। उनीहरूको भाषणहरू खोक्रा बगरझैं थिए—जहाँ शब्दहरू प्रशस्त थिए, तर जल जीवन थिएन। ती भाषणहरू बगरमा लडेका ढुङ्गाझैं थिए, जसले जनताको प्यास मेटाउन सक्दैनथ्यो। ती भाषणहरूले भ्रष्टाचारका पर्खालहरू भत्काउन कहिल्यै सकेनन्, बरु ती पर्खालका छायामा आफूहरू सुरक्षित भएर सत्ता भोगे।

सत्ता भनेको सेवा हो। शक्ति भनेको दायित्व हो। तर जब शक्ति विलासितामा परिणत हुन्छ, त्यो शक्ति राक्षस बन्छ। देशलाई शक्ति होइन, सेवाले चलाउँछ। देशको आत्मा विलासिताको महलमा होइन, सेवामा बस्छ।

नेताहरूले बिर्सिए—देश कुनै भाषणले बनिँदैन। देश इमानदारीले बनिन्छ। देश प्रेमले बनिन्छ। देश निःस्वार्थ सेवाले बनिन्छ।

यी विलासी नेताहरू महलमा बस्छन्, वातानुकूलित कोठामा योजना बनाउँछन्, तर उनीहरूलाई बर्खामा चुहिने छानोमुनि सुतिरहेका गरीबहरूको आवाज सुनिँदैन। उनीहरूलाई हिउँदमा कापिरहेका वृद्धहरूको पीडा महसुस हुँदैन। उनीहरूलाई खेतमा पसिना बगाउँदै अन्न फलाउने किसानको चिच्याहट सुनिँदैन। किनभने उनीहरूको कानमा शक्तिको राग भरिएको छ। उनीहरूको आँखामा विलासिताको पर्दा लागेको छ। उनीहरूको मनमा लोभको कालो बादल मडारिएको छ।

देशको आत्मा भनेको न्याय हो। देशको आत्मा भनेको करुणा हो। देशको आत्मा भनेको सत्य हो। शक्ति र विलासितामा हराएका नेताहरूले यी तीन वटै कुरा बेवास्ता गरे। उनीहरूले भाषणमा न्यायको कुरा गरे, तर व्यवहारमा अन्यायको खेती गरे। उनीहरूले भाषणमा करुणाको कुरा गरे, तर भ्रष्टाचारको खोला बगाए। उनीहरूले भाषणमा सत्यको कुरा गरे, तर झूटको महल बनाए।

त्यसैले ती भाषणहरू खोक्रा थिए।

यति खोक्रा कि ती भाषणहरू सुन्दा जनताको मनमा निराशा मात्र भरियो।
यति खोक्रा कि ती भाषणहरूले भोक मेटाएन, रोग हटाएन, बेरोजगारी कम गरेन।
यति खोक्रा कि ती भाषणहरू भ्रष्टाचारका पर्खाल भत्काउन असमर्थ रहे।

किनकि ती भाषणहरूमा आत्मा थिएन। ती भाषणहरूमा सत्य थिएन। ती भाषणहरूमा करुणा थिएन। ती भाषणहरूमा इमान थिएन।

जब नेता विलासितामा हराउँछन्, उनीहरूले देशलाई आफ्नो व्यक्तिगत सम्पत्तिजस्तो ठान्छन्। देशको ढुकुटीलाई आफ्नो बैंक खाताजस्तो ठान्छन्। जनताको श्रमलाई आफ्नो ऐशका लागि प्रयोग गर्छन्।

त्यस्तो अवस्थामा देशको आत्मा रुँछ।

त्यो आत्मा चिच्याउँछ—“मलाई किन बेच्यौ? मलाई किन अपमान गर्यौ? मलाई किन मर्न दियौ?”
तर त्यो चिच्याहट उनीहरूले सुन्दैनन्। किनकि उनीहरूको मन लोभको कानले बन्द छ।

देशको आत्मा भनेको गरीबको आँसु हो।
देशको आत्मा भनेको पसिनाले भिजेको मजदुरको हाँसो हो।
देशको आत्मा भनेको जनताको विवेक हो।
देशको आत्मा भनेको न्याय र करुणाको आवाज हो।

जब नेता शक्तिको नशामा बिर्सन्छन्, उनीहरूले यी आवाजहरू सुन्दैनन्। त्यसैले उनीहरूको भाषण खोक्रो हुन्छ।

भ्रष्टाचारका भित्ताहरू देशका कुनाकुनामा उभिएका छन्। ती भित्ताहरू जनताको अधिकारलाई छेक्छन्। ती भित्ताहरूले सेवा पुग्न नदिन्छन्। ती भित्ताहरूले अवसरको प्रकाश रोक्छन्।

यी भित्ताहरू भत्काउन भाषणले मात्र हुँदैन। यी भित्ताहरू भत्काउन आत्माको क्रान्ति चाहिन्छ। आत्मा भनेको इमानदारी हो। आत्मा भनेको सत्य हो। आत्मा भनेको सेवाको भावना हो।

देशलाई रूपान्तरण गर्ने शक्ति कुनै भाषणमा होइन, जनताको विवेकमा हुन्छ। जब जनताको विवेक जाग्छ, जब नागरिकले आफ्नो अधिकार र कर्तव्य बुझ्छ, जब नागरिकले इमानदारीलाई अंगाल्छ, तब मात्र भ्रष्टाचारका भित्ताहरू भत्किन्छन्।

त्यसैले शिक्षा मात्र हैन, चेतना पनि आवश्यक छ। चेतना बिना शिक्षा अधुरो हुन्छ। चेतना बिना प्रजातन्त्र खोक्रो हुन्छ। चेतना बिना स्वतन्त्रता मृत हुन्छ।

संसारका महान परिवर्तनहरू चेतनाले ल्याएका छन्। बुद्धले शक्ति होइन, चेतनाको क्रान्ति ल्याए। गान्धीले हतियार होइन, आत्मबलको शक्ति प्रयोग गरे। नेपालका वीर शहीदहरूले विलासिता होइन, बलिदानीको बाटो रोजे।

त्यसैले, हामीले बुझ्नुपर्छ—देश बदल्न भाषण होइन, विवेक चाहिन्छ। देश बदल्न नाराजुलुस होइन, इमानदारी चाहिन्छ। देश बदल्न लोभ होइन, सेवा चाहिन्छ।

जब नेता विलासितामा हराउँछन्, देशका नागरिकहरूले उनीहरूलाई सम्झाउनु पर्छ—शक्ति तिमीहरूको सुविधा होइन। शक्ति जनताको सेवा गर्ने जिम्मेवारी हो। शक्ति भ्रष्टाचार होइन, करुणाको बाटो हो।”

नेता शक्ति र विलासितामा हराइरहेका बेला, हामी नागरिकहरूलाई जागरूक बन्नु आवश्यक छ। हामीले विवेकले मतदान गर्नुपर्छ। हामीले इमानदार व्यक्तिलाई नेतृत्वमा पुर्‍याउनुपर्छ। हामीले कर र कर्तव्य पूरा गर्नुपर्छ।

त्यो नै देशप्रेम हो। त्यो नै देशको आत्माको सम्मान हो।

जब नागरिक जाग्छ, भ्रष्टाचारका भित्ताहरू आफैँ भत्किन्छन्।
जब नागरिक विवेकशील हुन्छ, खोक्रा भाषणहरू मौन हुन्छन्।
जब नागरिक इमानदार हुन्छ, विलासी नेताहरूको शक्ति सकिन्छ।

त्यसैले, शक्ति र विलासितामा हराएका नेताहरूबाट देशलाई बचाउनको लागि जनताको आत्मा जाग्नु पर्छ। जनताको आत्मा भनेको विवेक हो, चेतना हो, करुणा हो, र सत्य हो।

यो आत्मा जाग्दा मात्र देश बाँच्दछ।
यो आत्मा जाग्दा मात्र भाषणहरूमा आत्मा आउँछ।
यो आत्मा जाग्दा मात्र भ्रष्टाचारका भित्ताहरू भत्कन्छन्।
यो आत्मा जाग्दा मात्र देशको आत्मा पुनः शान्त हुन्छ।

अन्ततः, देशलाई बचाउने भनेको जनताको विवेक हो। जब जनताको विवेक बलियो हुन्छ, देश स्वतन्त्र र सुदृढ बन्छ। जब जनताको विवेक कमजोर हुन्छ, देश विलासिताको दलदलमा फस्छ।

हामीले बुझ्नुपर्छ—सत्य, करुणा र इमानदारी देशको आत्मा हुन्।
हामीले बुझ्नुपर्छ—शक्ति सेवा बन्नुपर्छ, विलासिता होइन।
हामीले बुझ्नुपर्छ—देशप्रेम भाषणमा होइन, कर्ममा देखिन्छ।

त्यसैले, आजैदेखि हामीले प्रतिज्ञा गरौं—
हामी देशको आत्मालाई बेवास्ता गर्न दिनेछैनौं। हामी इमान राख्नेछौं। हामी विवेक राख्नेछौं। हामी करुणा राख्नेछौं। हामी सत्य बोल्नेछौं। हामी सेवा गर्नेछौं।”

त्यस दिन, शक्ति र विलासितामा हराएका नेताहरूको युग समाप्त हुनेछ। खोक्रा भाषणहरू बन्द हुनेछ। भ्रष्टाचारका भित्ताहरू भत्किनेछन्। र देशको आत्मा पुनः मुस्कुराउनेछ।

 

---