सकारात्मक कार्यसंस्कृति : सुशासनको आधारस्तम्भ                             

सकारात्मक कार्यसंस्कृति : सुशासनको आधारस्तम्भ

तोमनाथ उप्रेती

शासन भन्नाले  कानुनी संरचना वा प्रशासनिक संयन्त्रलाई मात्र बुझिँदैन; यसको आत्मा भनेको कार्यसंस्कृति हो। कार्यसंस्कृति भन्नाले संस्था वा प्रशासनमा काम गर्ने तरिका, सोच्ने शैली, नीतिप्रति निष्ठा र नागरिकप्रतिको व्यवहारलाई जनाउँछ। यदि कार्यसंस्कृति सकारात्मक छ भने, त्यसले शासनलाई नै सुशासनतर्फ डोर्याउँछ; तर यदि कार्यसंस्कृति नकारात्मक छ भने, कुनै पनि कानुन वा नीतिले शासनलाई दिगो बनाउन सक्दैन।

सकारात्मक कार्यसंस्कृतिको मूलमा नैतिक मूल्य, कर्तव्यबोध र उत्तरदायित्व हुन्छ। प्लेटो र अरस्तुका दर्शनमा शासनलाई सदैव “नैतिकता–आधारित अभ्यास”का रूपमा हेर्ने गरिन्छ। शासन कुनै अमूर्त शक्ति नभई मानवीय चेतना र आचरणबाट निर्देशित हुन्छ। त्यसैले कार्यसंस्कृति नै शासनको आत्मा हो भन्ने भनाइ दार्शनिक दृष्टिले सत्य ठहरिन्छ। जब कर्मचारी वा पदाधिकारीहरूले आफ्नो पदलाई सत्ता होइन, सेवा को प्रतीकका रूपमा लिन्छन्, तब उनीहरूको व्यवहार नागरिकमैत्री बन्छ। यसरी नै शासनप्रति विश्वास र सम्मान बढ्छ।

सुशासनको अवधारणा पारदर्शिता, जवाफदेहिता, सहभागिता र दक्षतासँग जोडिन्छ। तर यी सबै  कानुनी व्यवस्थाले मात्र सम्भव हुँदैनन्; यसको आधार नै सकारात्मक कार्यसंस्कृति हो। उदाहरणका लागि, कुनै कार्यालयमा प्रविधि आधुनिक भए पनि यदि कर्मचारीहरूले नागरिकलाई सम्मानजनक व्यवहार गरेनन् भने त्यहाँ सुशासन स्थापना हुँदैन। बरु, साधारण संरचनामै सेवा–निष्ठा, सत्यनिष्ठा र समय–पालन जस्ता सकारात्मक संस्कृतिहरू भएमा त्यही संयन्त्र सुशासनको नमुना बन्न सक्छ।

दार्शनिक दृष्टिले हेर्दा, सकारात्मक कार्यसंस्कृति आत्मचेतना र धर्मबोधसँग गाँसिएको हुन्छ। गीता भन्छ– “योगः कर्मसु कौशलम्” अर्थात् कर्ममा कौशल नै योग हो। कर्मचारी वा नेतृत्वले आफ्नो कार्यलाई साधना मानेर दक्षता र सत्यनिष्ठापूर्वक निर्वाह गर्दा त्यो  काम नभई कर्तव्य–धर्म बन्छ। यही बोध सुशासनको आधार हो।

सकारात्मक कार्यसंस्कृतिले सामाजिक विश्वास र सहकार्यको वातावरण सिर्जना गर्छ। नागरिकहरूले राज्यलाई दमनकारी वा शोषणकारी संयन्त्रका रूपमा होइन, आफ्नो जीवन–साथीका रूपमा अनुभव गर्छन्। जब नागरिक र सरकारबीच विश्वास र सहकार्य हुन्छ, शासन स्थिर, दिगो र समावेशी बन्छ।

सुशासन कानुन वा संरचना मात्र होइन, संस्कृतिको प्रश्न हो। सकारात्मक कार्यसंस्कृति नै सुशासनको आत्मा हो, जसले शासनलाई पारदर्शी, जवाफदेही, नागरिकमैत्री र दिगो बनाउँछ। यदि नेपालले शासन सुधारमा सफल हुन चाहन्छ भने, कानुनी संरचनासँगै सकारात्मक कार्यसंस्कृतिको दार्शनिक जग पुनःस्थापना गर्नैपर्छ।

संगठनात्मक कार्यसंस्कृति  प्रशासनिक प्रक्रिया वा कार्यविधिको साधारण आयाम होइन, यो संस्थाको आत्मा हो। दर्शनशास्त्रमा “संस्कृति”लाई जीवन–पद्धति, मूल्य–मान्यता र सामूहिक चेतनाको अभिव्यक्ति मानिन्छ। संगठनात्मक कार्यसंस्कृति पनि त्यही सामूहिक चेतनाको संस्थागत रूप हो, जसले संस्थामा काम गर्ने सबै व्यक्तिहरूलाई साझा मूल्य, आस्था र व्यवहारमा बाँध्छ।

संगठनलाई एउटा जीवित अस्तित्व का रूपमा बुझ्दा, त्यसको संरचना हड्डी, नीति कानुन मासु र रगत भए; कार्यसंस्कृति भने आत्मा वा चेतना हो। आत्मा नहुँदा शरीर निरर्थक हुने जस्तै, सकारात्मक कार्यसंस्कृति नभएका संगठनहरू दिगो हुन सक्दैनन्।

दार्शनिक दृष्टिले, कार्यसंस्कृति नै संस्थाको धर्म हो। धर्म भन्नाले यहाँ धार्मिक आस्था होइन, बरु “कर्तव्य र आचरणको नियम” हो। गीता भन्छ– “स्वधर्मे निधनं श्रेयः” अर्थात् आफ्नो धर्ममा अडिग रहनु नै श्रेष्ठ हो। संस्थामा कार्यरत कर्मचारी वा नेतृत्वले आफ्नो कर्तव्यप्रति निष्ठावान रही, सत्यनिष्ठा, सहयोग र पारदर्शितालाई आधार बनाए भने त्यही धर्म नै संस्थाको सकारात्मक कार्यसंस्कृति बन्छ।

संगठनात्मक संस्कृतिको गहिरो दर्शन अरस्तुका “Ethics” र “Politics” मा भेटिन्छ। उनले व्यक्तिको सद्गुण (virtue) लाई नै राज्य वा संस्थाको स्थायित्वको आधार भनेका छन्। संस्थामा यदि कर्मचारीहरूको आचरण नैतिकतामुखी छ भने त्यसले संस्थालाई स्थायी र विश्वासिलो बनाउँछ। तर, लोभ, चाकरीवाद वा व्यक्तिगत स्वार्थले भरिएको नकारात्मक संस्कृतिले संस्थालाई नै क्षय गरिदिन्छ।

सकारात्मक कार्यसंस्कृति एउटा सामूहिक साधना हो। यसले सहयोग, पारदर्शिता, उत्तरदायित्व र आपसी सम्मानलाई निरन्तर अभ्यासमा ल्याउँछ। जसरी योग अभ्यासले व्यक्तिको शरीर र मनलाई समन्वय गर्छ, त्यस्तै सकारात्मक कार्यसंस्कृतिले संगठनको संरचना र व्यवहारलाई सामंजस्यमा ल्याउँछ। यसले कर्मचारीलाई  काम गर्ने मेसिन होइन, कर्तव्यशील प्राणी का रूपमा विकास गर्छ।

दार्शनिक दृष्टिले, संस्कृति स्थिर नभई गतिशील हुन्छ। समय, वातावरण र आवश्यकता अनुसार संगठनात्मक संस्कृति पनि रूपान्तरित हुँदै जान्छ। तर यसको मूल सार भने – “मानविकता, सहकार्य र मूल्यप्रति प्रतिबद्धता” – अपरिवर्तनीय रहन्छ।

सकारात्मक संगठनात्मक कार्यसंस्कृतिले संस्थालाई  लक्ष्य प्राप्तिको साधन बनाउँदैन, बरु एक प्रकारको समाजशास्त्रीय परिवार बनाउँछ। यसले कर्मचारीलाई आन्तरिक सन्तुष्टि, व्यक्तिगत विकास र सामूहिक पहिचान दिन्छ। जब संस्थाभित्र विश्वास र सहकार्यको वातावरण हुन्छ, तब उत्पादकत्व मात्र बढ्दैन, संस्थाको नैतिक प्रतिष्ठा पनि बलियो हुन्छ।

यसले नागरिक र सेवाग्राहीको समाजमा संगठनलाई चिनाउँछ। कर्मचारीलाई संगठनको हितानुकूल बोल्ने, काम गर्ने र जिम्मेवारी लिने बनाउँछ। संगठनका कर्मचारीहरूलाई ज्ञानार्जन, क्षमता विकास र कार्यसम्पादनमा सहयोग पुर्याउन उत्प्रेरित गर्छ। परिणामतः उनीहरू संगठनमा टिकिरहन्छन्। संगठनात्मक संस्कृतिले पूरा संगठनलाई लक्ष्य हासिल गर्नका लागि सम्पूर्ण जनशक्तिलाई टिममा रूपान्तरण गर्दछ भने कर्मचारीको कार्यसम्पादन स्तर बढाएर संगठनलाई परिणाम प्राप्त गर्न क्रियाशील बनाउँछ। यो यस्तो क्रियाशील तत्व हो जुन पुस्ताबाट पुस्तामा सर्दै जान्छ। यसले संगठनको मान्यता, मूल्य, प्रथा, अभ्यास, मनोवृत्ति र अनुभवहरू समावेश गर्दछ। यसको उद्देश्य समूहका सदस्यहरू कसरी एकअर्कासँग र बाहिरी संसारसँग सम्बन्ध राख्ने अपेक्षा गरिन्छ भनेर निर्दिष्ट गर्नु हो।सकारात्मक र सुदृढ संगठनात्मक कार्यसंस्कृतिले मात्र संगठनलाई सफलताका शिखरमा पुर्याउन सक्छ र दीर्घकालीन विकासका लागि आधार तयार पार्दछ।

कुनैपनि व्यक्ति, समूह तथा संगठनले कस्तो सोच लिन्छ ? सोहि सोच अनुसार उसले व्यवहार देखाउँछ । त्यहि व्यवहार पटक पटक गरिरहँदा बानीमा परिणत हुन्छ । सधैं प्रयोगमा उसको त्यो बानी अन्तमा संस्कारमा रुपान्तरण बन्न पुग्दछ । त्यही संस्कार एकबाट अर्को व्यक्ति परिवार, पुस्ता, वर्ग, समुहमा सर्दै जान्छ । त्यसैले संस्कार र संस्कृति कस्तो बनाउने भन्दा पनि सोच कस्तो लिने भन्ने महत्वपूर्ण विषय हो ।संगठनात्मक संस्कृति आन्तरिक र बाह्य तत्वहरुद्वारा विकास भएको हुन्छ । आन्तरिक तत्वको रुपमा सामान्यतया संगठनात्मक संस्कृति अन्तर्गत संगठनका सदस्यले बोल्ने भाषा, सोच, व्यवहार, कार्यस्थान, कर्मचारीहरुबीचको सम्बन्ध र समन्वय, विद्यमान सूचना प्रणाली र यसको उपयोग, कार्यालयलाई प्रदान गर्ने समय, सरोकारवालाहरुप्रति गरिने व्यवहार, चाप्लूसी र चाकडी, जस्ता पक्षहरु समावेश भएका हुन्छन् त्यसैगरी बाह्रय तत्वको रुपमा संगठनात्मक सँस्कृतिलाई प्रभाव पार्ने पक्षहरुमा संगठनको संरचना, नियन्त्रण प्रक्रिया, रितिरिवाज, हावापानी, संगठनको इतिहास, कानूनी हैसियत, राजनीतिक अवस्था, आर्थिक अवस्था आदि रहेका हुन्छन् ।संगठनको उच्च तहमा आसिन कर्मचारीहरु उक्त संगठनको महत्वपूर्ण सम्पतिको रुपमा रहेका हुन्छन् । निजहरुले सम्हालेको पद, जिम्मेवारी तथा तहले निजले संगठनकालागि खेल्न सक्ने भूमिकाको स्तर निक्र्याैल गर्न सकिन्छ । व्यक्तिहरुमा वौदिक तिक्षणता, व्यवस्थापकिय कार्यकुशलता, काम सम्बन्धि विषयको ज्ञान, सिर्जनशिलता, व्यवस्थापकिय कार्यकुशलता, सिक्ने उत्सुकता, सकारात्मक सोच, स्व–निर्णय गर्ने क्षमता तथा चाप्लुसहरुको व्यवहारलाई अध्ययन गरी सत्यतथ्य जान्ने क्षमता हुनु अत्यन्त आवश्यक हुन्छ ।

असल शासनका लागि सकारात्मक संगठनात्मक संस्कृति अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ। संगठनात्मक संस्कृति भनेको कुनै संस्था वा संगठनभित्र रहेका साझा मूल्य, विश्वास, आचार व्यवहार, र कार्यशैलीको समष्टि हो जसले काम गर्ने तरिका र वातावरणलाई निर्धारण गर्दछ। जब संगठनात्मक संस्कृति सकारात्मक हुन्छ, तब कर्मचारीहरूमा इमानदारी, निष्ठा, सहयोग र पारदर्शिताको भावना विकास हुन्छ। यसले भ्रष्टाचार कम गर्न, कार्यक्षमता बढाउन र सार्वजनिक सेवा गुणस्तर सुधार गर्न मद्दत गर्दछ।

असल शासनका लागि नेतृत्वबाट सुरू गरी कर्मचारीसम्म सबैले पारदर्शिता, जवाफदेहिता र समान व्यवहार अपनाउन आवश्यक हुन्छ। सकारात्मक संगठनात्मक संस्कृतिले कर्मचारीहरूको मनोबल उच्च राख्छ र उनीहरूलाई संस्थाको लक्ष्यप्रति प्रतिबद्ध बनाउँछ। यस्तो संस्कृतिले नवाचार र सुधारलाई प्रोत्साहन गर्ने हुँदा सरकारी सेवामा दक्षता र प्रभावकारिता वृद्धि हुन्छ।त्यसैगरी, सकारात्मक संस्कृतिले समावेशी निर्णय प्रक्रिया, खुला संवाद र सहकार्यलाई प्रवर्द्धन गर्छ जसले संगठनभित्रका द्वन्द्वलाई घटाउँछ र काममा सामूहिकता ल्याउँछ। यसले नागरिकसँगको सम्बन्धलाई पनि सुदृढ पार्छ, जसबाट जनताको शासनप्रति विश्वास बढ्छ।

सकारात्मक संगठनात्मक संस्कृति निहित स्वार्थभन्दा माथि उठेर सार्वजनिक हितलाई प्राथमिकता दिन प्रेरित गर्छ र असल शासनको आधारशिला बनाउँछ। यस्तो संस्कृति विकास नगरेसम्म शासन प्रणालीमा सुधार र विकास सम्भव हुँदैन।

रबर्ट क्विन र किम क्यामरुनले चार प्रकारका संगठनात्मक संस्कृतिहरूको चर्चा गरेका छन्: कुलगत, तदर्थतन्त्र, बजारी र पदसोपान संस्कृतिहरू। यी संस्कृतिहरू संगठनको संरचना र कार्यशैलीलाई परिभाषित गर्छन्।

1. कुलगत संस्कृतिः यो संस्कृति सँगै काम गर्ने, सिकाउने र समन्वय गर्ने वातावरणमा आधारित छ। यसमा संगठनको प्रत्येक सदस्य बीच सहकार्य र परस्पर समर्थन प्रोत्साहित गरिन्छ।
2. तदर्थतन्त्र संस्कृतिः यो संस्कृति गतिशील, उद्यमी र जोखिम लिनेलगायत नयाँ सिर्जनाको सँगसँगै प्रोत्साहन गर्दछ। यसले नयाँ विचार र योजनाहरूको अन्वेषणमा मद्दत पुर्याउँछ।
3. बजारी संस्कृतिः यो संस्कृति प्रतिस्पर्धा र परिणाममुखी हुन्छ। यसमा संगठनको ध्यान बजार र ग्राहकको माग पूरा गर्न र प्रतिस्पर्धामा अगाडि बढ्नमा केन्द्रित हुन्छ।
4. पदसोपान संस्कृतिः यो संस्कृति स्थिरता, अनुशासन र प्रक्रियाहरूको पालना गर्नेमा आधारित हुन्छ। यसमा संगठनको प्रभावकारिता र सञ्चालन प्रक्रिया विशेष ध्यान दिन्छ।

संगठनात्मक संस्कृति आन्तरिक र बाह्य वातावरणसँग मेल खान्छ र विभिन्न प्रकारका संस्कृतिहरूले संगठनको कार्यशैली र प्रभावकारितामा फरक प्रभाव पार्दछन्। आधुनिक संगठनहरू परिणाममुखी, जनमुखी र प्रतिस्पर्धात्मक हुन्छन् भने प्रशासनिक संगठनहरूमा परम्परागत, प्रक्रियामुखी र केन्द्रीकृत संस्कृतिका समस्याहरू देखिन्छन्। नेतृत्वले सकारात्मक परिवर्तनका लागि इच्छाशक्ति र रणनीतिक दृष्टिकोण देखाउनु जरुरी छ।

कर्मचारीलाई सन्तुष्ट र सक्षम बनाएर मात्र सेवाग्राहीलाई राम्रो सेवा दिन सकिन्छ। निरन्तर प्रशिक्षण र प्रोत्साहनले कर्मचारीलाई लचिलो र सक्षम बनाउँछ, जसले संगठनलाई नयाँ चुनौतीहरू सामना गर्न सहयोग गर्छ। सार्वजनिक प्रशासनमा पारदर्शिता, उत्तरदायित्व र दक्षताको विकास अत्यावश्यक छ।संगठनात्मक संस्कृतिमा सुधारका लागि कर्मचारीको सोच र व्यवहार परिवर्तन गर्नुपर्ने हुन्छ, जसका लागि प्रभावकारी नेतृत्व र योजनाबद्ध रणनीति आवश्यक छन्। गतिशील र अनुकूलनशील संस्कृति निर्माण गर्दा सार्वजनिक संस्थाहरूले उत्कृष्टता र प्रभावकारिता हासिल गर्न सक्छन्।

निष्कर्षतः, संगठनात्मक कार्यसंस्कृति संस्थाको मूल आत्मा हो जसले संस्थाको चरित्र, आचरण र दीर्घकालीन भविष्यलाई निर्धारण गर्छ। दार्शनिक दृष्टिमा, यो  कार्य–शैली होइन, एक किसिमको जीवन–शैली हो, जसले संस्थाभित्रका प्रत्येक व्यक्ति र समूहलाई “व्यक्तिगत स्वार्थ” भन्दा माथि उठाई “साझा भलो” को मार्गमा अघि बढाउँछ। संस्थाको वास्तविक पहिचान यसको भवन वा नीतिमा होइन, बरु यसको कार्यसंस्कृतिमा निहित हुन्छ।

(उप्रेती कोष तथा लेखा नियन्त्रक कार्यालय मोरङका प्रमुख कोष नियन्त्रक हुन् ।)