आत्मविनाशको आगो : अहंकारले बनाएको आन्तरिक रणभूमि

                        आत्मविनाशको आगो : अहंकारले बनाएको आन्तरिक रणभूमि

तोमनाथ उप्रेती

                                                       उपसचिव, नेपाल सरकार

अभिमानको आगो मानव जीवनको अदृश्य शत्रु हो। यो केवल बाह्य आक्रोश वा शक्तिको प्रदर्शन होइन; यो हृदय र चेतनामा निर्मित एक सूक्ष्म ज्वाला हो, जसले व्यक्तिको सोच, भावना र कर्मलाई धीरे-धीरे क्षय गर्छ। जब मानिसले आफ्नो अहंकारलाई न्याय, विवेक र करुणाको माथि राख्छ, तब ऊ आफूलाई वास्तविकता र सत्यबाट अलग गर्छ। अहंकारको यस पृथक्करणले आत्मविनाशको यात्रा सुरु गर्छ। प्रारम्भमा यो आगो सानो देखिन्छ—अल्प आत्मसंतोष, स्वतन्त्रता र आफ्नो योग्यता प्रति गर्व। तर समयसँगै, यो ज्वाला बृहत् रूप धारण गर्छ र व्यक्ति आफ्नो मूल्य, सम्बन्ध र उद्देश्यलाई नष्ट गर्न थाल्छ।

अभिमानले दृष्टिकोणलाई संकुचित बनाउँछ। जब मानिस आफ्नो योग्यता, स्थान वा उपलब्धिलाई सर्वोच्च ठान्छ, तब ऊ अरूको दृष्टिकोण, अनुभव र भावनालाई नजरअन्दाज गर्छ। यसले सामाजिक सम्बन्धमा दूरी र द्वेष पैदा गर्छ। परिवार, मित्र र समाजसँगको सम्बन्ध कमजोर हुन्छ। अहंकारले मानव चेतनामा अन्धकार फैलाउँछ। व्यक्ति केवल आफ्नो स्वार्थ र इष्टिचाहनामा बन्धिन्छ। गीता भन्छ—“अहंकारिनो हि पाप्मा” अर्थात् अहंकारले नै पाप र विनाशको बीजारोपण गर्छ। यही बीजारोपणले अन्ततः आत्मविनाशको मार्ग तय गर्छ।

अभिमानको आगोले मानिसलाई भावनात्मक र मानसिक रूपमा अस्थिर बनाउँछ। जब अहंकारको प्रभाव बढ्छ, तब मानिस क्रोध, द्वेष र ईर्ष्यामा फँस्छ। ऊ आफ्ना कमजोरी, त्रुटि र असफलता स्वीकार्न असमर्थ हुन्छ। यसले निर्णयमा विकृति ल्याउँछ र सत्य, न्याय तथा करुणाको मूल्य घटाउँछ। आत्मविनाश केवल व्यक्तिगत स्तरमा सीमित रहँदैन; यसको प्रभाव समाजमा पनि फैलिन्छ। जब व्यक्तिले आफ्नो अहंकारलाई नियन्त्रण गर्न सक्दैन, तब ऊ समाजमा असमानता, हिंसा र अस्थिरताको स्रोत बन्छ।

अन्ततः अभिमानको आगोको विरुद्ध लड्नु अनिवार्य हुन्छ। यसका लागि आत्मनिरीक्षण, आत्मसंयम र आत्मबोध अपरिहार्य छन्। जब व्यक्ति आफ्नो अहंकारलाई चिन्छ, स्वीकार्छ र नियन्त्रण गर्छ, तब ऊ आफ्ना व्यवहार र सोचमा स्पष्टता, करुणा र विवेक ल्याउन सक्षम हुन्छ। पूर्वीय दर्शनले सिकाउँछ कि अहंकारको पराजयले मात्र मानव चेतना उज्यालो र स्थिर हुन्छ। यही जागरणले आत्मविनाशको चक्र तोड्छ र जीवनमा वास्तविक शान्ति, सन्तुलन र सामाजिक सद्भावको मार्ग खोल्छ।

सारांशमा, अभिमानको आगो मानव चेतनामा उत्पन्न एक सूक्ष्म र विनाशकारी शक्ति हो। यो प्रारम्भमा अदृश्य लाग्छ, तर समयसँगै व्यक्तिको आन्तरिक जीवन र बाह्य सम्बन्धमा गहिरो असर पार्छ। आत्मनिरीक्षण, आत्मसंयम र विवेकको अभ्यासले मात्र यो आगो निभाउन सकिन्छ। जब अहंकारको नियन्त्रण हुन्छ, तब व्यक्तिको चेतना शान्त, विवेकपूर्ण र करुणाशील बनिन्छ। यही प्रक्रिया आत्मविनाशको अदृश्य आरम्भ रोक्ने साँचो उपाय हो।

अहंकार आत्ममूल्यको अतिरञ्जित भावना हो, जसले व्यक्तिलाई वास्तविक क्षमताभन्दा माथि आफुलाई राख्न बाध्य पार्छ। आफूलाई अरूभन्दा श्रेष्ठ ठान्ने र आफ्ना विचार तथा कार्यलाई सर्वोच्च ठान्ने प्रवृत्ति नै अहंकार हो। यसले केवल आत्म-सन्तुष्टि वा अस्थायी गौरव मात्रै दिन्छ, तर दीर्घकालीन दृष्टिले व्यक्तिको मानसिक, भावनात्मक र सामाजिक जीवनमा बाधा पुर्याउँछ। अहंकारले व्यक्ति केवल आफ्नो सुख, सम्मान र सफलतामा केन्द्रित हुन्छ र अरूको योगदान, अनुभव वा दृष्टिकोणलाई नजरअन्दाज गर्छ।

अहंकारका विविध स्वरूपहरू—धन, शक्ति, पद, ज्ञान, यश—सबैमा देखा पर्न सक्छ। व्यक्ति आफू सर्वगुण सम्पन्न छु भन्ने सोच राख्छ, सबै कुरा आफूले बुझ्छु भन्ने भ्रम पाल्छ, अनि उपलब्धिहरूमा आफ्नो मात्र भूमिका देख्छ। “मैले गरेँ”, “मेरो कारणले मात्र सम्भव भयो” भन्ने भावनाले उसलाई केन्द्रमा राख्छ र अहंकार बढाउँछ। यस प्रकारको सोचले सहकार्य, आलोचना र सामाजिक सन्दर्भलाई अस्वीकार गर्छ, जसले अन्ततः उसको दृष्टिकोण संकुचित बनाउँछ।

धार्मिक ग्रन्थ र पौराणिक कथाहरूले प्रमाणित गर्छन् कि अहंकारले शक्तिशाली र विद्वान् पात्रहरूलाई पनि विनाशतर्फ डोर्याउँछ। रावण, हिरण्यकश्यप, शिशुपाल र दुर्योधन—यी सबै पात्रहरू अभिमानको आगोमा जलेर पतन भएका हुन्। उनीहरूको पतनले देखाउँछ कि अहंकारले प्रारम्भिक सफलताको अनुभवलाई अन्तिम पराजयमा बदल्छ। यसले स्पष्ट गर्छ कि व्यक्ति आफ्नो योग्यता वा उपलब्धिमा मात्र गर्व गर्दा, ऊ नै आफ्नो पतनको मुख्य कारण बन्न सक्छ।

अहंकारले व्यक्ति बाह्य रूपमा शक्तिशाली देखिए पनि भित्री रूपमा कमजोर बनाउँछ। ऊ अरूको सुझाव, आलोचना वा सहकार्यलाई नकार्न थाल्छ, जसले उसलाई विवेकहीन, कठोर र असंवेदनशील बनाउँछ। वास्तविक शक्ति भनेको आत्मबोध, विनम्रता र सहिष्णुतामा हुन्छ। त्यसैले जीवनलाई सन्तुलित, सफल र समृद्ध बनाउने हो भने अहंकारको अन्धकारबाट मुक्त हुनु अपरिहार्य छ। आत्मचिन्तन, आत्मसंयम र विनम्रता नै मानव जीवनको दीर्घकालीन उन्नतिको आधार हुन्।

मानव जीवनमा अहंकार र अभिमान विनाशको मूल कारण बन्न सक्छ। जब व्यक्ति आफ्नो ज्ञान, शक्ति, सम्पत्ति वा रूपको घमण्ड गर्छ, त्यही घमण्ड उसको पतनको ढोका खोल्दछ। अहंकारले मानिसलाई आत्ममुग्ध बनाउँछ, जसले उसलाई यथार्थ बुझ्न नदिन्छ। अरूको मूल्य र विचारलाई तुच्छ ठानिन्छ, जसले समाजमा टकराव र असहिष्णुता निम्त्याउँछ।इतिहासमा पनि धेरै शासकहरू आफ्नो घमण्डकै कारण पतन भएका छन्। अहंकारले व्यक्ति आत्म-केन्द्रित हुन्छ, सेवा, सद्भाव, सहिष्णुता जस्ता मानवीय गुणहरू हराउँछ। यस्तो मनोवृत्तिले पारिवारिक, सामाजिक र राष्ट्रव्यापी स्तरमा विघटन ल्याउँछ।

जीवनमा साँचो सफलता विनम्रताबाटै सम्भव हुन्छ। जति उच्च स्थानमा पुगिए पनि, नम्रता र आत्मचिन्तनको अभ्यासले मात्र व्यक्तिको मान बढ्छ। अहंकार क्षणिक तुष्टि दिन सक्छ, तर दीर्घकालीन सम्बन्ध र सम्मान विनम्रताले नै प्राप्त हुन्छ। त्यसैले, मानवले आफ्नो सीमाबोध गर्दै अहंकारलाई नियन्त्रणमा राख्नुपर्छ, अन्यथा त्यो विनाशको मार्ग हो।

अहंकारको रस लंडाई, झगडा ,द्धन्द क्रोध, काम, लोभ, मोह, द्धैष, इर्श्या र वासना गर्नमा हुन्छ। अहंकारको प्रवृति आफूलाई ठूलो र अर्कोलाई सानो देख्ने किसिमको रहेको हुन्छ । ती अहंकाररुपी भूत जब व्यक्तिउपर हावी हुन्छन तव व्यक्तिको वुद्धि, विवेक, चेतना मर्न थाल्छ र व्यक्तिले वेहोसी एवं नसाको तालमा कार्य गर्छ साथै पछि होसमा आउंदा पश्चाताप गर्नुपर्ने अवस्था बाहेक अरु केहि पनि रहदैन ।

अहंकारी व्यक्तिहरू आफूलाई अरूसँग तुलना गर्दा उन्नत, उच्च र शक्तिशाली मान्ने प्रवृत्ति राख्दछन्। उनीहरूले आफ्नो स्थिति र आस्थालाई मात्र साँचो र सही ठान्छन् र अरूका विचार र भावनालाई त्यती महत्व दिन चाहँदैनन्। मानिसमा जुन विशेषता हुन्छ उक्त विशेषताले नै उसलाई सर्वश्रेष्ठ सिद्ध गर्छ । अहंकारले मानिसलाई पतनको बाटो तिर लैजान्छ ।  अहंकार मानिसको पतन तथा विनाशको कारण हो भने निरंहकारिताले उसको सुख सन्तोष, प्रगती, उन्नती , सुख ,समृद्धि तथा प्रसन्नताको बाटो खोल्छ ।मानवलाई विवेकहीन बनाउने यी विकारहरूको धरै प्रभावबाट मुक्त गर्न, तर्क र इच्छा वा आशक्तिको प्रभावबाट मुक्त हुनु आवश्यक छ । काम, क्रोध, लोभ, मोह र अहंकार जस्ता विकारबाट उत्पन्न हुने अर्को विकार हुन् भय, चिन्ता, ईष्र्या, राग र द्वेष  । अहंकार एक संग्रह हो जुन विष जस्तै हो । अहंकारी व्यक्तिले आफुलाई संसारमा अत्यन्त महत्वपुर्ण ठान्छ, यदि उसले थोरै मात्र सफलता पाएमा आफुलाई सर्वश्रेष्ठ र महान  सम्झन्छ ।यही धन–सम्पत्ति, शारीरीक सौन्दर्य, जाती, वंश, बृद्धि, कला पद प्रतिष्ठा तपस्या, सिद्धि तथा उपलब्धिको आधारमा उसले आफुलाई अरुभन्दा महान सम्झन्छ । यस्ता व्यक्तिले आफ्नो सधै चाकडी र प्रशंसा गर्नेलाई सम्मान गर्ने गर्छन् । यीनले अरुमाथी अधिपत्य जमाउन चाहान्छन् र आफ्नो आलोचना सुन्न चाहान्नन् । यदि कोहीले उसको विरोध र आलोचना गरेमा उसप्रति प्रतिशोध लिन्छन ।

व्यक्तिको आध्यात्मिक स्तरको एक प्रमुख सूचक हो — उसको अहंको मात्रा। अहंको अर्थ हो आफ्नो पहिचानलाई केवल देह, इन्द्रिय, मन र बुद्धिमा सीमित गर्नु, जुन आत्माको अज्ञान हो। जब मानिस आफ्नो अन्तरात्मासँगको सम्बन्ध बिर्सेर बाह्य तामझाममा रमाउँछ, त्यही अहंकारको जन्म हुन्छ। हाम्रो समाज र शिक्षाले पनि शरीर, रूप, धन र बुद्धिलाई नै असली अस्तित्व ठान्न सिकाउँछ।

जस्तोसुकै ज्ञानी वा शक्तिशाली व्यक्ति किन नहोस्, यदि उसले अहंकार नियन्त्रण गर्न सकेन भने उसको पतन अवश्य हुन्छ। पौराणिक पात्रहरू — रावण, दुर्योधन, हिरण्यकश्यप, शिशुपाल आदि — सबै आफ्नो अभिमानकै कारण नष्ट भए। अहंकारले मानिसको विवेक हराउँछ, चेतनालाई ढाक्छ, र उसलाई आत्मकेन्द्रित बनाउँछ। स्वाभिमान जहाँ सकारात्मक आत्मबोध हो, अहंकार त्यसको विकृत रूप हो — जहाँ अरूलाई तुच्छ देखिन्छ।

विशेषगरी ठूला पद र प्रभावमा पुगेका व्यक्तिहरू अहंकारमा सजिलै फस्न सक्छन्। उच्च पदमा पुगेपछि प्राप्त हुने सम्मान, आदर र चाकरीले उनीहरूमा आफूलाई अन्यभन्दा श्रेष्ठ ठान्ने प्रवृत्ति जन्माउँछ। उनीहरूले अरूका विचारहरूलाई कम आँक्न थाल्छन्, आलोचना अस्वीकार गर्छन्, र केवल आफ्नो दृष्टिकोणलाई नै ठिक ठान्छन्। यस्तो अहंकारी व्यवहारले उनीहरूको निर्णयलाई स्वेच्छाचारी बनाउँछ र समाजमा द्वन्द्व, अस्थिरता तथा असन्तुलन निम्त्याउँछ।

आजको समाजमा शक्ति, सम्पत्ति र पदले मानिसलाई बाह्य रूपमा महान देखाउँछ, तर भित्र भित्रै अहंकारको पहाड बन्न सक्छ। यस्तो अवस्था नेतृत्व, न्याय र समानताको विरोधी बन्न जान्छ। अहंकारले आफ्नो निर्णय अरूको भलाइभन्दा बढी आफू केन्द्रित हुन्छन् र यसले संस्थागत वा सामाजिक पतन निम्त्याउँछ।

व्यक्ति जति उच्च स्थानमा पुग्न खोजे पनि, यदि उसले आत्मचिन्तन, नम्रता र आत्म–निरीक्षण गर्न सकेन भने त्यो सफलता केवल बाह्य देखावटी बन्न पुग्छ। आत्मजाँच, आत्मसमर्पण र क्षमाशीलता अहंकारको उपचार हुन्। शरीर, मन र अहंकारको नियन्त्रणपछि मात्र साँचो शान्ति, आनन्द र निर्वाण सम्भव हुन्छ।अन्ततः, अहंकार केवल अज्ञान हो — जसले म, मेरो, मलाई भन्ने भावलाई बढाउँछ र अरूको अस्तित्वको सम्मान मेटाउँछ। जसरी क्रोध, मोह, लोभ, द्वेष सबै अहंकारका सन्तान हुन्, त्यसैगरी विनाश पनि यसको अन्तिम गन्तव्य हो।

सन्त कविर भन्नुहुन्छ  अहंकार ,क्रोध र कल्पनाबाट संसारका मानिसले धेरै धोका खान्छन, जहां अहंकार हुन्छ त्यंहा अनेक विपत्तीहरु आई लाग्छन, ज्ञानलाई अहंकारले नष्ट गर्छ । काम, क्रोध, लोभ,मोह, अभिमान, अहंकार जस्ता दुर्गणहरु जवसम्म ह्दयमा निवास रहन्छन तवसम्म पण्डित र मूर्ख दुवै एक समान हुन् । दोश्रोको नजरमा अहंकारी व्यक्तिमा धोकेबाज, निन्दक, वेइमान, लोभी, शोषक, भोगी, स्वार्थी, इर्श्यालु, कंजुश, चोर, डांकु, तानाशाह, गुण्डा, नेतागिरी , दादागिरी, चम्चा, आतंकवादी, मोहग्रस्त, सन्की, दम्भी, कठोरदील, निर्मोही, मूर्ख, बकबासी, रुढीवादी, कटाक्षी, जिद्धी, अवज्ञाकारी, धुर्त, पाखण्डी, चलाख, यशाकांक्षी, निकृष्ट, पापी, तुच्छ, दुस्साहसी जस्ता दुर्गुणहरु रहेका हुन्छन ।

धनवान, पदवान मानिसहरु जति अहंकारी देखिन्छन त्यति अहंकारी सामान्य मानिस देखिदैन र हुदैन । धन र पद भएका मानिसहरुमा क्रोध र अहंकार बढी हुन्छ । उनीहरुमा यती अहंकार हुन्छ की दुईजना जव एक अर्कासंग भेट हुन्छन् पहिला कसले कसलाई नमस्कार गर्ने भन्ने अहंम हुन्छ । अहंकारले सर्मपणमा वाधा दिन्छ । कोही पनि अहंकारले मुक्त नभई सर्मपण गर्न सक्दैन।  मेरोपन अर्थात ममत्वको भाव नै हिंसा भएकोले समग्र हिंसा आफ्नो र पराईको विचमा तानिएको सीमा रेखाबाट हुन्छ । कुनै पनि म, मेरोको भावना नै मोहको निस्सा हो । क्रोधबाट मोह उत्पन्न हुन्छ, मोहबाट स्मरण शक्ति भ्रमित हुन्छ, स्मरणशक्ति भ्रमित हुनाले मानिस पछारिन्छ । अहंकारी व्यक्तिको भाव, विचार, बाणी र उसले गर्ने कार्यमा असंगति हुन्छ । जव मानिस अहंकारले भरिन्छ तब उसले प्रकृतिसंग समेत शत्रुता राख्छ । रजनिश ओशो भन्नु हुन्छ जहां अहंकार हट्छ त्यहाँ जीवनमा फूल फूल्न थाल्छ ,जहाँ झुक्ने अवसर आउँछ त्याँहा झुक्नु, जहां झुक्नको लागि परिस्थिति आयो त्यसैगरी अवसर सम्झनु, यसरी झुकिरहयो भने अहंकार काटिदै जाने छ, अहंकार दुङ्गाको चट्टान हो समय लाग्छ काटिनमा।  भनिन्छ व्यक्तिले आप्mनो जीवनमा दुईप्रकारको यात्रा गर्न सक्छ एक शक्तिको र अर्को शान्तिको, शक्तिको यात्रा अहंकारको यात्रा हो, शक्तिले सत्य जान्दैन। अहंकारको अनुपस्थितिमा आनन्द प्राप्त हुन्छ ।अहंकारको पूर्ण अन्त भएमा विनम्रताको आगमन हुन्छ । अहंकारी व्यक्तिहरु आक्रमक र हिंसक हुन्छ ।  अरुलाई निर्भय भएको देखाउन खोज्छन  । उनीहरु ठूलो पदको खोजमा,  धेरै धनको लोभमा, यशको खोजमा लागिरहेका हुन्छन।उनिहरु सुरक्षित रहन चाहन्छन की भोली रोग,गरिबी,मृत्यु जेसुकै आओस कुनै डर छैन। भित्रको भयको कारण सुरक्षाको सवै उपाय अपनाउछन ।

अहंकारबाट मुक्त हुन सर्वप्रथम हामीले आफुभित्र कुन प्रकारको अहंकारको भूत हावी छ त्यसप्रति सजग हुनु जरुरी छ । अहंकारका विभिन्न भूतप्रति हामी  सजग हुन सकेमा अहंकार निश्कृय हुन्छ र ह्दय प्रेमले भरिन्छ । अक्सर हामी आफ्नो अहंकारको भूतको पुष्ट्याई गर्न कोशिस गर्छौ, तर्क विर्तक गर्छौ, आफ्नो भूतलाई तर्कद्धारा प्रमाणित गर्न खोज्छौ तर यस्तो कार्य गर्दा झन अर्को अहंकारको भूत थप हुन्छ । ।सर्बप्रथम  आफ्नो अहंकार आफै थाहा पाउने चेष्टा गर्नुपर्छ । जस्तै ,चरित्रकेन्द्रित अहंकार भएको व्यक्तिले आफ्नो भित्री अपराध वोधमा म खराव हुं भन्ने वोध एवं स्मृति भएमा पश्चाताप गर्छ र अहंकार हराउछ ।

धन तथा भोगकेन्द्रित अहंकार भएको व्यक्तिले म लोभी हु, वासनायुक्त हु भन्ने वोध भएमा उसले दान गर्ने प्रयास गर्दछ । साथै शक्ति, पद र वलको अहंकार भएको व्यक्तिलाई सो आफ्नो अपराधहरुको भित्री वोध म अरुलाई पीडा दिइरहेको छुू भन्ने जव बोध हुन्छ उसले आत्मपीडा महशुस गर्न थाल्दछ । भाव तथा प्रेमकेन्द्रित अहंकारको वोध म मोह ग्रस्त हुं भन्ने भएमा उसले पलायन हुने प्रयास गर्दछ । वुद्धि एवं विचारको अहंकार भएको व्यक्तिलाई म चंचल, अस्थिर हुं भन्ने वोध भएमा उसले आफ्नो मनसंग शत्रुता गर्दछ । यसर्थ अहंकारको वोध भएमा अहंकार हावी हुन नदिने अन्य कार्य गरिन्छ र ईगो साम्य हुन्छ ।

जीवनमा काम, क्रोध, लोभ, मोह र अहंकारलाई दुःखका कारण मान्न सकिन्छ तर सबै अवस्थामा दुःखको कारणको रूपमा मान्न उचित हुँदैन । यी पाँच तत्वहरू प्राकृतिक हुन् । मनुष्य जीवनमा यसको आवश्यकता अनिवार्य छ संवेदनाहरू सबै अवस्थामा विकार हुँदैनन् । लोभले मानवलाई अतृप्त तृष्णामा डुबाउँछ र सत्य, नैतिकता र कर्तव्यबाट अलग गरिदिन्छ । मानिसलाई आवश्यकताभन्दा धेरै मोहले दुर्बल बनाउँछ । दुर्बलता विनाशको मार्ग हो । अहंकारको प्रभावले मानवलाई अपराधी बनाउँछ ।जो व्यक्तिमा अहंकार हुन्छ र धेरै रिस उठ्छ, उसलाई दुश्मनको आवश्यकता नै पर्दैन । अहंकारी मानिस प्रशंसाको भोको हुन्छन्, आलोचना त सुन्नै चाहँदैन । मानिस प्रशंसामा प्रसन्न हुन्छन्, आलोचनामा क्रोधित हुन्छन् । उनीहरू आफ्नो कार्यमा, क्षमतामाथि प्रश्नचिन्ह लागेको हेर्न चाहँदैनन्  अहंकारले शक्ति, क्षमताको दुरूपयोग गर्न प्रेरित गर्छ । अहंकारीको सम्पन्नता कमजोरहरूको दुःखको कारण बन्छ । अहंकारी मानिस आफ्नो क्षमता, शक्ति वा सम्पनतामाथि कसैले औँला उठायो भने असाध्यै असह्य हुन्छन् र क्रोधित भएर प्रश्नलाई नै समाप्त गर्ने प्रयत्न गर्छन् । ती मानिस सही या गलतको कुनै लेखाजोखा गर्दैनन् । यहाँ सत्य असत्यको कुनै गुञ्जायस हुँदैन ।

अहंकारलाई निष्क्रिय पार्न प्रेम, मैत्री र करुणा बढाउनु आवश्यक छ। मैत्री र करुणामा ‘म’ र ‘मेरो’ को भेद हुँदैन। मैत्रीले अरूलाई हर्षित बनाउँछ भने करुणाले अरूको दुःख हटाउन सक्छ। व्यक्तिले आफूभित्रको अहंकारलाई नीरिक्षण गर्दै चेतनाको दियो बाल्ने प्रयास गर्नुपर्छ।धेरैपटक शारीरिक, मानसिक र भावनात्मक लहडका कारण व्यक्तिको अहंकार तीव्र हुन्छ। तर जब व्यक्ति शरीर, मन र भावना भन्दा माथि उठेर आफू चेतनाको अस्तित्व हो भन्ने अनुभूति गर्छ, तब अहंकार आफैं निस्तेज हुन थाल्छ।

अहंकार उन्नति र प्रगतिको बाधक हो। सार्वजनिक जीवनमा सफल हुन अहंकार र अभिमान त्याग गर्नु अपरिहार्य छ। जहां अहंकार हट्छ, त्यहाँ जीवनमा सकारात्मकता र प्रसन्नता बढ्छ। झुक्न सक्ने स्वभावले अहंकारलाई क्रमशः कटौती गर्छ।अन्ततः व्यक्तिको चरित्र र मानसिकता सुधार्न शिक्षा र संस्कारले ठूलो भूमिका खेल्छ। अहंकार हटाउन प्रत्येक व्यक्तिमा नैतिक र सामाजिक जिम्मेवारीको चेतना आवश्यक छ।

 –उप्रेती नेपाल सरकारका उपसचिव हुन् ।)