अभिमानको आगो 

तोमनाथ उप्रेती
उपसचिव, नेपाल सरकार

अहंकार मानव चेतनाको त्यस्तो विषाक्त विकार हो, जसले आत्मबोधको उज्यालोलाई अन्धकारको गर्तमा पु-याउँछ। यो आत्ममूल्यको अतिरञ्जित विकृति हो, जहाँ व्यक्ति आफ्नो अस्तित्वलाई सम्पूर्ण सृष्टिभन्दा पनि उच्च ठान्न थाल्छ। “म” र “मेरो” को मोहबन्धनमा बाँधिएको यो मानसिक ग्रन्थिले विवेक, सहिष्णुता र समवेदना जस्ता सूक्ष्म गुणहरूलाई विस्मृत गराउँछ। अहंकारको मूल समस्या आत्मकेन्द्रितता हो—जहाँ व्यक्ति अरूलाई केवल आफ्ना इच्छाको उपकरण मात्र ठान्छ। यिनै मानसिक प्रवृत्तिहरूले अन्ततः उसको नैतिक पतनको आधारशिला खडा गर्छन्।

धार्मिक ग्रन्थहरू र पौराणिक आख्यानहरूले समेत यो सत्य उद्घाटित गरेका छन् कि अभिमान आत्मविनाशको पूर्वसंकेत हो। रावणको विद्वता, हिरण्यकश्यपको तपोबल, र दुर्योधनको वीरता—सबै अहंकारले ग्रसित भएपछि तुहिएको देखिन्छ। अभिमानले विवेकका आँखाहरू झुप्प पार्छ, आलोचना र परामर्शलाई अपमान ठान्छ र आत्मसमीक्षा जस्तो सद्गुणलाई दुर्बलताको रूपमा बुझ्छ। यही बुझाइको संकुचनले व्यक्ति स्खलित हुन्छ, समाज सन्त्रस्त हुन्छ र मूल्य प्रणाली तहसनहस हुन्छ। आत्ममुग्धताको यो यात्रा क्रमशः एकल निर्णय, कठोरता, र आत्मविनाशमा परिणत हुन्छ।

आजको भौतिकतावादी समाजमा धन, पद, ज्ञान र सौन्दर्यलाई आत्मगौरवको मूल मापदण्ड मानिन्छ, जसले अहंकारको संरचनात्मक विस्तारलाई बढावा दिन्छ। अहंकारले सतहमा मानिसलाई बलियो देखाउँछ, तर गहिराइमा उसको नैतिक जग ढाल्छ। व्यक्ति जसले आफ्नो शक्तिमा नम्रताको पृष्ठभूमि राख्न सक्दैन, उसले शक्तिको सदुपयोग गर्नुको सट्टा दुरुपयोग गर्छ। अहंकारले उत्पन्न गर्ने आत्ममोह, अतिशय प्रशंसाको लालसा र आलोचनाप्रतिको असहिष्णुता—यी सबै व्यक्तिगत र संस्थागत स्तरमा विघटनका कारण हुन्। साँचो उन्नति त्यो हो, जहाँ आत्मचिन्तन, आत्मनियन्त्रण र विनम्रता आत्मा र कर्मको आधार बन्छन्।

अहंकारले बाह्य रूपमा व्यक्तिलाई शक्तिशाली देखाए पनि भित्रभित्रै कमजोर बनाउँछ। साँचो शक्ति भनेको आत्मबोध, सहिष्णुता र विनम्रतामा हुन्छ। त्यसैले, जीवनलाई समृद्ध, सन्तुलित र शान्त बनाउने हो भने अहंकारको अन्धकारबाट बाहिर निस्कनु आवश्यक छ। आत्मचिन्तन, आत्मनियन्त्रण र विनम्रता नै मानव जीवनको उन्नतिको असल मार्ग हुन्।

मानव जीवनमा अहंकार र अभिमान विनाशको मूल कारण बन्न सक्छ। जब व्यक्ति आफ्नो ज्ञान, शक्ति, सम्पत्ति वा रूपको घमण्ड गर्छ, त्यही घमण्ड उसको पतनको ढोका खोल्दछ। अहंकारले मानिसलाई आत्ममुग्ध बनाउँछ, जसले उसलाई यथार्थ बुझ्न नदिन्छ। अरूको मूल्य र विचारलाई तुच्छ ठानिन्छ, जसले समाजमा टकराव र असहिष्णुता निम्त्याउँछ। इतिहासमा पनि धेरै शासकहरू आफ्नो घमण्डकै कारण पतन भएका छन्। अहंकारले व्यक्ति आत्म-केन्द्रित हुन्छ, सेवा, सद्भाव, सहिष्णुता जस्ता मानवीय गुणहरू हराउँछ। यस्तो मनोवृत्तिले पारिवारिक, सामाजिक र राष्ट्रव्यापी स्तरमा विघटन ल्याउँछ।

जीवनमा साँचो सफलता विनम्रताबाटै सम्भव हुन्छ। जति उच्च स्थानमा पुगिए पनि, नम्रता र आत्मचिन्तनको अभ्यासले मात्र व्यक्तिको मान बढ्छ। अहंकार क्षणिक तुष्टि दिन सक्छ, तर दीर्घकालीन सम्बन्ध र सम्मान विनम्रताले नै प्राप्त हुन्छ। त्यसैले, मानवले आफ्नो सीमाबोध गर्दै अहंकारलाई नियन्त्रणमा राख्नुपर्छ, अन्यथा त्यो विनाशको मार्ग हो।

अहंकारको रस लंडाई, झगडा, द्वन्द्व, क्रोध, काम, लोभ, मोह, द्वेष, इर्श्या र वासना गर्नमा हुन्छ। अहंकारको प्रवृति आफूलाई ठूलो र अर्कोलाई सानो देख्ने किसिमको रहेको हुन्छ। ती अहंकाररुपी भूत जब व्यक्तिउपर हावी हुन्छन् तब व्यक्तिको बुद्धि, विवेक, चेतना मर्न थाल्छ र व्यक्तिले वेहोसी एवं नसाको तालमा कार्य गर्छ। साथै, पछि होसमा आउँदा पश्चाताप गर्नुपर्ने अवस्था बाहेक अरु केही पनि रहँदैन।

व्यक्तिको आध्यात्मिक स्तरको एक प्रमुख सूचक हो — उसको अहंको मात्रा। अहंको अर्थ हो आफ्नो पहिचानलाई केवल देह, इन्द्रिय, मन र बुद्धिमा सीमित गर्नु, जुन आत्माको अज्ञान हो। जब मानिस आफ्नो अन्तरात्मासँगको सम्बन्ध बिर्सेर बाह्य तामझाममा रमाउँछ, त्यही अहंकारको जन्म हुन्छ। हाम्रो समाज र शिक्षाले पनि शरीर, रूप, धन र बुद्धिलाई नै असली अस्तित्व ठान्न सिकाउँछ।

जस्तोसुकै ज्ञानी वा शक्तिशाली व्यक्ति किन नहोस्, यदि उसले अहंकार नियन्त्रण गर्न सकेन भने उसको पतन अवश्य हुन्छ। पौराणिक पात्रहरू — रावण, दुर्योधन, हिरण्यकश्यप, शिशुपाल आदि — सबै आफ्नो अभिमानकै कारण नष्ट भए। अहंकारले मानिसको विवेक हराउँछ, चेतनालाई ढाक्छ, र उसलाई आत्मकेन्द्रित बनाउँछ। स्वाभिमान जहाँ सकारात्मक आत्मबोध हो, अहंकार त्यसको विकृत रूप हो — जहाँ अरूलाई तुच्छ देखिन्छ।

विशेषगरी ठूला पद र प्रभावमा पुगेका व्यक्तिहरू अहंकारमा सजिलै फस्न सक्छन्। उच्च पदमा पुगेपछि प्राप्त हुने सम्मान, आदर र चाकरीले उनीहरूमा आफूलाई अन्यभन्दा श्रेष्ठ ठान्ने प्रवृत्ति जन्माउँछ। उनीहरूले अरूका विचारहरूलाई कम आँक्न थाल्छन्, आलोचना अस्वीकार गर्छन्, र केवल आफ्नो दृष्टिकोणलाई नै ठिक ठान्छन्। यस्तो अहंकारी व्यवहारले उनीहरूको निर्णयलाई स्वेच्छाचारी बनाउँछ र समाजमा द्वन्द्व, अस्थिरता तथा असन्तुलन निम्त्याउँछ।

आजको समाजमा शक्ति, सम्पत्ति र पदले मानिसलाई बाह्य रूपमा महान देखाउँछ, तर भित्रभित्रै अहंकारको पहाड बन्न सक्छ। यस्तो अवस्था नेतृत्व, न्याय र समानताको विरोधी बन्न जान्छ। अहंकारले आफ्नो निर्णय अरूको भलाइभन्दा बढी आफू केन्द्रित हुन्छ र यसले संस्थागत वा सामाजिक पतन निम्त्याउँछ।व्यक्ति जति उच्च स्थानमा पुग्न खोजे पनि, यदि उसले आत्मचिन्तन, नम्रता र आत्म–निरीक्षण गर्न सकेन भने त्यो सफलता केवल बाह्य देखावटी बन्न पुग्छ। आत्मजाँच, आत्मसमर्पण र क्षमाशीलता अहंकारको उपचार हुन्। शरीर, मन र अहंकारको नियन्त्रणपछि मात्र साँचो शान्ति, आनन्द र निर्वाण सम्भव हुन्छ।

अन्ततः, अहंकार केवल एक मानसिक संरचना होइन—यो चेतनाको दृष्टिदोष हो। जब व्यक्तिले आफूलाई शरीर, पद, धन वा बुद्धिमै मात्र सीमित गर्छ, उसले आत्माको शाश्वत स्वरूपलाई भुल्दछ। विनाशका बीजहरू तबै अंकुरित हुन्छन् जब व्यक्ति झुक्न सक्दैन, क्षमा गर्न सक्दैन, र प्रेम गर्न सक्दैन। अहंकारलाई निरस्त पार्न आत्मचिन्तन, आध्यात्मिक अनुशासन, र करुणा अपरिहार्य अस्त्र हुन्। जसरी बाली रोप्न माटोको विनम्रता आवश्यक हुन्छ, त्यसैगरी जीवनमा समृद्धि, शान्ति र सन्तुलन ल्याउन अहंकाररहित चेतना आवश्यक हुन्छ। जीवनको सार समर्पणमा हो—जहाँ म त होइन, तिमी हो; त्यो नै मोक्षतर्फको पहिलो कदम हो।