मोरङ आशा र संघर्षको लोकतान्त्रिक यात्रा

तोमनाथ उप्रेती( उपसचिव, नेपाल सरकार)

मोरङको माटोमा उब्जिएको इतिहास एक अविचलित मौनता हो — जसले समयका आँधीहरूलाई आफ्नो शान्ति भित्र समेटेको छ। यो माटो पसिनाको पवित्रता बोकेको छ, जहाँ संघर्षको आगो दमन र दुव्र्यवहारको अँध्यारोलाई जलाउँदै आएको छ। वर्षाको सन्तानझैँ यहाँका सपनाहरू कहिल्यै बर्खामा हराउँदैनन्; बरु, ती सूखेर पनि आत्माको गहिराइमा एउटा सुकुमार परिछाया बनाउँछन्। मोरङको शासन स्वभाव त्यस्तै बदलिँदो छ — जस्तो सालका पातमा घामले छुनासाथ रंग र स्वरूप फेरिन्छ। किरातहरूको दार्शनिक सामूहिक चेतनाबाट सुरु भएको यो यात्रा, शाहको कठोर छायाँ हुँदै राणाकालको कठोर दमनसम्म पुगेको छ, जहाँ शक्ति र सत्ताले जनताको मौन अस्तित्वलाई पटक-पटक थिचेको छ।

तर इतिहासले मोरङलाई निराशित मात्र बनाएको छैन। प्रजातन्त्रको उज्यालो किरणले यहाँ नयाँ आशा र उत्साहका बीउ रोपेको छ, जसले करुणा, न्याय र स्वतन्त्रताको स्वप्न बोकेको छ। संघीयताको आरोहणले मोरङलाई आफूले गुमाएको पहिचान र अधिकार फिर्ता पाउने बाटो देखाएको छ। यस प्रकार, मोरङको शासनको कथा केवल सत्ता र शक्ति मात्र नभएर माटो र मानिस, सपनाहरू र संघर्षको गहिरो संवाद हो। यो संवाद जहाँ भोलिको उज्यालो र विगतको छायाँ एकैसाथ बस्छन्, जहाँ परिवर्तन र परम्पराले हात समाउँछन्।

मोरङको इतिहासलाई यदि नदीको प्रवाहसँग तुलना गरियो भने, त्यो नदीले कहिले सौम्य बहावले सुन्दरता दिन्छ, कहिले प्रचण्ड बाढीले भू–भागलाई फेरिदिन्छ। शासन पनि त्यस्तै नदी हो — कहिले शान्त र कोमल, कहिले उग्र र कठोर। तर नदीको पानी जहिले पनि तल झर्छ, अनि माटोको मुटुमा छर्लंग जीवन दिन्छ। मोरङको शासनको यात्रा यही नदी हो — परिवर्तनशील, बहुमुखी र अन्ततः जीवनदायी। यसैले मोरङको माटोमा छोपिएको मौनता, पसिनाको पवित्रता र सपनाको सूनापनले हामीलाई जीवनका गहिरा सत्यहरू सम्झाउँछ।

किरातकालीन मोरङको प्रशासनिक, राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक व्यवस्था 

किरातकालीन मोरङको प्रशासनिक व्यवस्था आत्मनिर्भरता र सामूहिक चेतनामा आधारित थियो। राज्यका लागि दरबारका ऐन, किताबका कानून र हस्ताक्षरित फरमानहरू थिएनन्; बरु, गाउँका सालका रूखहरू, खोल्सीका पानी र भीरका बतास नै शासनका साक्षी थिए। गाउँलेहरूबीच समस्या आए डम्फूको तालमा मुखिया बसेर न्याय सुनाउँथे, जहाँ कानूनभन्दा बढी मानवीय विवेक र आत्माको शान्ति प्रधान हुन्थ्यो। गाउँका मुखिया र गोठालाहरूको सहकार्यमा सीमाना रक्षा, वन संरक्षण, र जलस्रोतको साझा प्रयोग सुनिश्चित हुन्थ्यो। शासन सत्ताको प्रदर्शन थिएन, सेवा र सहकार्यको अभिव्यक्ति थियो। यस प्रशासनमा डर होइन, जिम्मेवारीको भावना थियो, र त्यसैले शासन आत्मा र पाखुरामा माटो लागेका हातहरूको संरक्षणकर्ता थियो।

राजनीतिक दृष्टिले, किरातकालीन मोरङ सानो–सानो बस्तीहरूको स्वतन्त्रताको माला थियो। राजनीतिक सत्ता कुनै एक व्यक्तिमा केन्द्रीत नभएर मुखियाहरू र वृद्धहरूको साझा निर्णयमा आधारित थियो। वंशानुगत नेतृत्व प्रथा भए पनि त्यो नेतृत्व गाउँको सहमतिको आधारमा टिक्थ्यो। शासनमा दमनको शक्ति नभएर संरक्षणको शक्ति थियो। युद्ध र आक्रमण भए पनि त्यसको उद्देश्य केवल अस्तित्वको रक्षा थियो, विस्तारको लालसा होइन। किरात राजनीतिक चेतना आत्मसम्मानमा अडिएको थियो, जहाँ राज्यको अर्थ माटो र मानिसबीचको आत्मिक सम्बन्ध जोगाउनु मात्र थियो। यही कारण मोरङको पहिचान भूमिसँगको आत्मीय सम्बन्ध र माटोको सुरक्षामा आधारित रह्यो।

सामाजिक संरचना कुटुम्ब, कुल र सामूहिक काममा आधारित थियो। गाउँमा मेलापातको संस्कृतिले सामाजिक समरसता कायम राख्थ्यो। जातीय विभाजनको कठोरता थिएन, श्रम र सीपको सम्मान थियो। जेष्ठ–कनिष्ठको सम्मान, प्राकृतिक स्रोतको साझा प्रयोग र पवित्रताको बोध सामाजिक जीवनको मूल भाव थियो। शिकार, खेती, र वन पैदावारको साझेदारीले गाउँहरूलाई एकआपसमा जोड्थ्यो। त्यहाँ शोषण होइन, सहयोग थियो; डर होइन, भरोसा थियो। सामाजिक जीवनमा परम्परा, पूजा र प्रकृतिपूजाको संस्कृति घुलमिल थियो, जसले मानवीयता र प्राकृतिक चक्रबीचको सम्बन्धलाई सुदृढ राख्थ्यो।

आर्थिक जीवन कृषिमा आधारित भए तापनि पूर्ण आत्मनिर्भरता र सामूहिकताको सुगन्धले भरिएको थियो। वन र नदीहरू जीवनका सहयात्री थिए। साना खेतका टुक्राहरूमा कोदो, मकै, धान, तरकारी र माछा–मासुको उत्पादनले जीविका चलाउँथ्यो। सानो स्तरको वस्तु विनिमय भए पनि व्यापारको उद्देश्य जीवनका आधारभूत आवश्यकताहरू पूर्ति गर्नु मात्र थियो। आर्थिक समानता कायम थियो, र श्रम नै सम्पत्तिको मानक थियो। करको कठोर बोझ थिएन, सेवामा आधारित योगदान थियो। किरातकालीन मोरङमा अर्थतन्त्र सानो तर शुद्ध थियो, जसले पसिनालाई पवित्रता र माटोलाई मातृत्वको अनुभूति दिलाउँथ्यो। माटोमा पसिनाको गन्ध र बोटबिरुवामा हिउँदे घामको स्पर्श नै उनीहरूको सम्पत्ति थियो।

शाहकालीन मोरङको प्रशासनिक, राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक व्यवस्था 

मोरङमा शाहकालको शासन आएको क्षणदेखि नै माटोको मौनतामा एउटा कठोर तर अदृश्य हातको स्पर्श महसुस हुन थाल्यो। हिमाली शिखरबाट झरेका सेनाहरूले सालका रुख र दुधौलीको फाँट नाघेर लिम्बूहरूको भूमि नाप्न थाले। नापिएको माटो केवल जग्गा होइन, आत्मसम्मानको प्राण थियो। प्रशासनिक व्यवस्था केन्द्रिकृत थियो, काठमाडौं दरबारमा बसेका शासकहरूको आदेशको छायाँ मोरङका खेत र बस्तीमा ओर्लिन्थ्यो। बडाहाकिम, सेनापति र मालपोत अधिकृतहरूले शासन चलाउँथे, चौकीदार र मुखियाहरूले गाउँस्तरमा कर उठाउने, मुद्दा मिलाउने र राज्यको आदेश पालन गराउने काम गर्थे। तर यो शासन जनताको सेवा गर्न होइन, राज्यको राजस्व बढाउन, शासनलाई सुरक्षित राख्न र दरबारको सत्ता बलियो बनाउन केन्द्रित थियो। कानूनी शासनभन्दा बढी सेनाको छायाँ, आदेशको कठोरता र भयको शासन थियो, जसले मोरङको हरियाली आँगनमा शान्ति देखिए तापनि भीतरभित्रै बेचैनीको लहर बगाइरहेको थियो।

राजनीतिक संरचना राज्य विस्तारको लहरमा बनेको थियो। पृथ्वीनारायण शाहको अभियानले साना राज्य र मुखियाहरूलाई एकीकृत गर्ने नाममा सत्ता र सीमालाई काठमाडौंसँग गाँसिदिएको थियो। लिम्बू मुखियाहरूलाई कीर्तिपत्र र सीमित भूमि अधिकार दिइन्थ्यो, उनीहरूलाई कर संकलन र गाउँको व्यवस्थापनको सतही अधिकार दिइन्थ्यो, तर राज्यको नाममा तिनीहरू राज्यकै सेवक बन्न बाध्य थिए। राज्यको विरोध गर्नेलाई कडा सजाय दिइन्थ्यो, जसले राजनीतिक स्वतन्त्रताको ठाउँमा भयको राजनीति फैलायो। सीमाना र भूभागका नक्साहरू फेरिन्थे, तर सिमाना फेर्ने नक्सामा किसानहरूको आँसु र भूमिपुत्रहरूको विरोधको आवाज कोरिँदैन थियो। शाह शासनको राजनीतिक उद्देश्य सत्ताको संरक्षण, विस्तार र राजस्व सुनिश्चितता थियो, जसले मोरङमा राज्यको कठोर उपस्थिति महसुस गराइरहन्थ्यो।

सामाजिक बनोट शाहकालमा गहिरो रूपमा बदलिन थाल्यो। लिम्बू, थारू, राजवंशी र अन्य जातीय समुदायहरूको मौलिक संस्कृति र परम्परागत सामाजिक संरचना राज्यको कर र नियन्त्रणसँग जोडिन बाध्य भयो। पहाडबाट आएका सैनिक परिवार र कर्मचारीहरूको बसाइँसराइले पहाडी संस्कृति र हिन्दू राजकीय संरचनालाई तराईमा भित्र्यायो। धर्म र जातको आधारमा राज्यले सामाजिक नियन्त्रणलाई मजबुत तुल्याउने प्रयास गथ्र्यो। साना गाउँहरूमा सामूहिक सहकार्य र मेलापात संस्कृतिमा दरबारको कर र करणीको छायाले डर पैदा गर्थ्यो। पुराना परम्परागत स्वतन्त्रता र सामाजिक न्यायको भावना राज्यको आदेश र शक्ति–प्रदर्शनको दबाबमा कमजोर पर्थ्यो। सामाजिक सम्बन्धहरूमा सत्ता र शक्तिको प्रभाव मिसिन थालेपछि समाज बाहिरी रूपमा एउटै देखिए तापनि भित्रभित्रै बिखण्डन, डर र असमानताले ग्रस्त हुन थाले।

आर्थिक जीवनको मेरुदण्ड कृषि र वनमा आधारित थियो, र शाह शासनले करसङ्कलनलाई अर्थनीतिको केन्द्रमा राख्यो। भूमिको नापजाँच गरी फसलको हिस्सा करको रूपमा असुल्न थालियो। कुडाको कर, नगद कर र विविध करहरू किसानका पसिनामा संकलित हुन्थे। मोरङका खेतमा उब्जेको धानको गन्ध सिधै शासकहरूको गोदाममा पुग्थ्यो, तर किसानको थालीमा कम भिज्थ्यो। सीमावर्ती जिल्ला भएकाले सानो तस्करी र व्यापार पनि हुन्थ्यो, जसमा राज्यको कडाइको नजर राखिन्थ्यो। घाँस, काठ, मह र वन पैदावारबाट पनि कर असुलिन्थ्यो। राज्यका अधिकारीहरूको कर कठोरता र असमान वितरणले किसानहरूको घर आँगनमा भोक र गरिबीको चिसोले साँझ पर्नुअगावै रात ल्याइदिन्छ। हरियालीको बिचमा भोकको हुरी चलिरहन्थ्यो, र मोरङको माटोमा करको कठोरता र भोकको करुणा एकैसाथ मिसिन्थ्यो।

राणाकालीन मोरङको प्रशासनिक, राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक व्यवस्था 

राणाकालको आगमनसँगै मोरङको प्रशासनिक व्यवस्थामा सिंहदरबारको कठोर नियन्त्रण स्थापित भयो। राज्यको शक्ति अब केवल दरबारभित्र सीमित रहँदैन, तर यो प्रभाव तराईका हरियाली खेतसम्म फैलिन थाल्यो। मालपोत अधिकृतहरूले जमिनको नापी र कर संकलनलाई कडाइका साथ अघि बढाए, जसले किसानहरूको जीवनलाई जालझेलमा फसाइदियो। प्रशासनिक यन्त्रले जनताको सेवा गर्ने साटो उनीहरूलाई नियन्त्रण गर्ने र उपभोग गर्ने माध्यम बनेको थियो। गाउँका साधारण किसानको पसिना, मेहेनत र उमङ्गको मूल्य नापिने वित्तिकै शासनले त्यसलाई आफ्नो गोदाममा कैद गर्‍यो, जसले दमनको छायाँ बढायो र न्यायको सन्दर्भमा भय र धम्की फैलायो।

राजनीतिक रूपमा, राणाकालले मोरङमा एकमुष्ट शक्ति स्थापना गर्‍यो, जसले राज्य र जनताको सम्बन्धलाई शोषणको सूत्रमा बाँध्यो। जनताको आवाजलाई दबाइयो र शासनको नाममा स्वार्थ र अत्याचारले संगीत बजाउन थाल्यो। स्थानीय नेतृत्व र परम्परागत अधिकारलाई खारिज गर्दै दरबारको एकपक्षीय शासन व्यवस्था चलाइयो। जनतामा शासनप्रति अविश्वास फैलियो, र त्यो अविश्वास राजनीतिक अस्थिरताको गहिरो बीउ बन्दै गयो। यद्यपि, जनमानसमा आशा मर्दैन; शोषणका बीच पनि सपना पलाउँछन्, र मोरङको माटोमा सानोतिनो चेतनाको अंकुर उर्लिने क्रम निरन्तर रह्यो।

सामाजिक रूपमा, राणाकालले मोरङको विविध जातीय र सांस्कृतिक संरचनालाई कठोर वर्गीय विभाजनमा परिणत गर्‍यो। जमीन्दार र मालपोत अधिकृतहरूको गठबन्धनले उच्च वर्गीय प्रभुत्व सुदृढ पार्‍यो भने किसान र मजदूर वर्ग दमन र असमानतामा डुबाइयो। सामाजिक सम्बन्धहरूमा विश्वासको अभाव र भयको शासन फैलियो। पुराना सामूहिक सहयोग र सहकार्यको भावना भत्कियो, र समुदायहरूमा विभाजन र असहिष्णुताले ठाउँ पायो। धार्मिक तथा सांस्कृतिक पक्षमा पनि सत्ता पक्षले आफ्नो प्रभुत्व स्थापित गर्न सकेको थियो, जसले सामाजिक स्वतन्त्रता र सांस्कृतिक विविधताको डोरी कडाइयो।

आर्थिक रूपमा, राणाकालको शासन कृषकहरूको पसिनामा कर र ऋणको बेड़ी लगाएर शासनको जाल बुन्दै गयो। खेतमा उत्पादन भएका अन्न र वस्तुहरू सिधै जमीन्दार र मालपोत अधिकारीहरूको गोदाममा जाँदै थिए, किसानको भोगाइ बेवास्ता हुन्थ्यो। करको कष्ट, ऋणको दबाब, र उत्पादनको असमान वितरणले आर्थिक असन्तुलन बढायो। यद्यपि, मोरङको माटोमा हरियाली फुले पनि त्यो हरियालीले आर्थिक स्वतन्त्रता ल्याउन सकेन। किसानहरूको आर्थिक स्वाधीनता र सम्मानको सपना अधूरो रह्यो, तर सामाजिक परिवर्तनको बीउ माटोमा फेरि एकपटक अंकुरिन थाल्यो।

मोरङको प्रजातन्त्रको उदय केवल राजनीतिक परिवर्तन थिएन; यो मानव चेतना र सामाजिक दायित्वको नयाँ सूरुवात थियो। इतिहासका पानाहरूमा यस्ता समयहरू हुन्छन्, जहाँ अँध्यारोबाट उज्यालोतिर लाग्ने यात्राले मात्र होइन, आत्मा र समाजको पुनर्निर्माणले पनि नयाँ आयाम पाउँछ। मोरङको माटोमा यो यात्रा वर्षाको चिसो पानी जस्तै आयो — जसले मृतभूमिलाई नमी दिन्छ तर फुल्ने बेलामा मात्रै जीवन्तता प्रदान गर्छ।

प्रजातन्त्रको घोषणा एक प्रतीक हो — न्याय र स्वतन्त्रताको प्रतिज्ञा, जसले भव्य भाषण र चुनावी नारा मात्र नभई जनताको दैनिकीमा साँचो परिवर्तन ल्याउनुपर्ने चुनौती प्रस्तुत गर्छ। राजनीतिक परिवर्तन र प्रशासनिक सुधारहरू आवश्यक भए पनि त्यसले मात्र पर्याप्त हुँदैन; मनोविज्ञान, चेतना र सांस्कृतिक परिवर्तन आवश्यक हुन्छन्। यसैले प्रजातन्त्र एउटा गहिरो प्रक्रियात्मक यात्रा हो, जहाँ सबैले आफ्नो भुमिका बुझ्नुपर्छ, अधिकारसँगै कर्तव्य पनि मान्नुपर्छ।

चुनावी हावामा देखिने भाषण र घोषणाहरूलाई नदीको सतहका हल्का तरंगहरू जस्तो सोच्न सकिन्छ — ती हल्का देखिए तापनि नदीको गहिराईमा जलधाराको गति छ जसले अन्ततः भूमिलाई छुन तयार हुन्छ। तर जबसम्म त्यो गति नदीका सबै भागमा फैलँदैन, तबसम्म सतहमा तरंगहरू मात्रै देखिन्छन्। मोरङमा पनि त्यही अवस्था थियो — नयाँ व्यवस्था निर्माण हुन थालेको तर पुरानो संरचनाले अझै बलियो उपस्थिति कायम राखेको।

समाजमा जागरुकता र भागीदारीको बीउ रोपिनु नै प्रजातन्त्रको सार हो। मोरङले यही सन्देश दिएको छ कि सत्ता माथि मात्र निर्भर रहनु भनेको अन्ततः असफलता हो। शासन सेवा हो, शक्तिको प्रदर्शन होइन। त्यसैले यहाँ प्रजातन्त्रको यात्रा मानव हृदय र आत्माको रूपान्तरणको कथा पनि हो — जहाँ अधिकार र कर्तव्यका बीचको सन्तुलन, स्वार्थ र समर्पणबीचको संघर्ष, र सपनाका प्रकाश र अवरोधहरूको द्वन्द्व अंकित छ।

प्रजातन्त्रको उदय— मोरङमा नयाँ बिहानको सन्देश

२००७ सालको क्रान्तिले मोरङको इतिहासमा एउटा उज्यालो किरण प्रहार गर्‍यो, जसले घनघोर अन्धकारका बादलहरूलाई चिरेर नयाँ बिहान ल्यायो। यस क्रान्तिले मात्र होइन, एउटा जीवन दर्शन र जनताका हक, स्वतन्त्रता र न्यायको सपनालाई साकार गर्ने आशा बोकेको थियो। मोरङमा जिल्ला प्रशासन कार्यालय खुलेर शासन व्यवस्थामा नयाँ युगको सूत्रपात भयो। गाउँ विकास समितिहरूले ग्रामिण तहबाट विकास र प्रशासनमा जनताको भागीदारी सुनिश्चित गर्‍यो। यसले प्रजातन्त्रको सन्देशलाई माटोदेखि आकाशसम्म पु¥याउने पुलको रूपमा काम गर्‍यो।

तर प्रजातन्त्रको घोषणा मात्रले किसानका जीवनमा तत्कालै परिवर्तन ल्याउन सकेन। प्रजातन्त्र त्यो बिहानको हावा जस्तै थियो — चिसो र ताजा, तर भूमिमा डुबेका सुख्खा घाँसका टुप्पाहरूलाई चाँडै हरियालीमा परिणत गर्न सक्ने क्षमतामा सीमित। मोरङको माटोमा नयाँ विचार र अधिकारका बीउ रोपिए तापनि सामाजिक संरचना र प्रशासनिक प्रणालीका जरा गहिरा र ठूला थिए। ती जरा भत्किन समय लाग्ने, चुनौतीहरू सामना गर्ने र पुरानो सोचलाई नयाँ चेतनाले विस्थापित गर्ने प्रक्रिया आवश्यक थियो।

चुनावी उत्साहले मोरङको वातावरणलाई रंगीन बनायो। गाउँ–सहरमा नेताहरूले भाषण, घोषणाहरूको झरी चलाए। विकासको सपना, न्यायको प्रतिज्ञा, गरिबी हटाउने योजना जस्ता नारा हरफेरिन थाले। तर यो भनाइ र आश्वासनहरूको सागरमा किसानहरू अझै पनि करको बोझ तानेर तटस्थ थिए। कर असुल्नेलाई परिवर्तनका लागि तयार देखिँदैनथ्यो र शासनको पुरानो संरचनाले पनि नयाँ स्वरूपमा बाँचेको थियो। सरकारी कर्मचारीहरूको अनुहारमा सम्भावित परिवर्तन देखिए पनि, त्यो केवल बाहिरी ओढ्ने कपडा मात्र थियो, जसले पुरानो कठोरता र स्वार्थलाई लुकाएको थियो।

मोरङको प्रजातन्त्रको उदय केवल राजनीतिक परिवर्तन थिएन; यो मानव चेतना र सामाजिक दायित्वको नयाँ सूरुवात थियो। इतिहासका पानाहरूमा यस्ता समयहरू हुन्छन्, जहाँ अँध्यारोबाट उज्यालोतिर लाग्ने यात्राले मात्र होइन, आत्मा र समाजको पुनर्निर्माणले पनि नयाँ आयाम पाउँछ। मोरङको माटोमा यो यात्रा वर्षाको चिसो पानी जस्तै आयो — जसले मृतभूमिलाई नमी दिन्छ तर फुल्ने बेलामा मात्रै जीवन्तता प्रदान गर्छ।

प्रजातन्त्रको घोषणा एक प्रतीक हो — न्याय र स्वतन्त्रताको प्रतिज्ञा, जसले भव्य भाषण र चुनावी नारा मात्र नभई जनताको दैनिकीमा साँचो परिवर्तन ल्याउनुपर्ने चुनौती प्रस्तुत गर्छ। राजनीतिक परिवर्तन र प्रशासनिक सुधारहरू आवश्यक भए पनि त्यसले मात्र पर्याप्त हुँदैन; मनोविज्ञान, चेतना र सांस्कृतिक परिवर्तन आवश्यक हुन्छन्। यसैले प्रजातन्त्र एउटा गहिरो प्रक्रियात्मक यात्रा हो, जहाँ सबैले आफ्नो भुमिका बुझ्नुपर्छ, अधिकारसँगै कर्तव्य पनि मान्नुपर्छ।

चुनावी हावामा देखिने भाषण र घोषणाहरूलाई नदीको सतहका हल्का तरंगहरू जस्तो सोच्न सकिन्छ — ती हल्का देखिए तापनि नदीको गहिराईमा जलधाराको गति छ जसले अन्ततः भूमिलाई छुन तयार हुन्छ। तर जबसम्म त्यो गति नदीका सबै भागमा फैलँदैन, तबसम्म सतहमा तरंगहरू मात्रै देखिन्छन्। मोरङमा पनि त्यही अवस्था थियो — नयाँ व्यवस्था निर्माण हुन थालेको तर पुरानो संरचनाले अझै बलियो उपस्थिति कायम राखेको।

समाजमा जागरुकता र भागीदारीको बीउ रोपिनु नै प्रजातन्त्रको सार हो। मोरङले यही सन्देश दिएको छ कि सत्ता माथि मात्र निर्भर रहनु भनेको अन्ततः असफलता हो। शासन सेवा हो, शक्तिको प्रदर्शन होइन। त्यसैले यहाँ प्रजातन्त्रको यात्रा मानव हृदय र आत्माको रूपान्तरणको कथा पनि हो — जहाँ अधिकार र कर्तव्यका बीचको सन्तुलन, स्वार्थ र समर्पणबीचको संघर्ष, र सपनाका प्रकाश र अवरोधहरूको द्वन्द्व अंकित छ।

आशा र संघर्षको लोकतान्त्रिक यात्रा

आशा र संघर्षको लोकतान्त्रिक यात्रा जीवनको गहिरो पाठ हो, जहाँ मानव समाजले स्वतन्त्रता, न्याय र समानताको खोजीमा अनेक चुनौतीहरू सामना गर्छ। लोकतन्त्र केवल शासनको रूप होइन, यो आत्माको जागरण र मानव चेतनाको विकास हो। जब जनताले आफ्नो अधिकार र कर्तव्यलाई बोध गर्छ, तब समाजमा नयाँ ऊर्जा उत्पन्न हुन्छ — त्यो ऊर्जा नै आशा र संघर्षको मेल हो। आशाले मानिसलाई उज्यालोतर्फ डोर्याउँछ भने संघर्षले उही उज्यालोलाई पक्का र स्थिर बनाउँछ।

लोकतन्त्रको यात्रा सरल र सजिलो हुँदैन। यो तीव्र नदीजस्तो हो, जहाँ कहिले मीठो पानी बग्छ भने कहिले डाँडाबाट आएको बाढीले बाटो बदल्छ। तर त्यो नदीले आफ्नो गन्तव्यसम्म पुग्न कहिल्यै छोड्दैन। त्यसै गरी, लोकतन्त्र पनि अनेक आरोह-अवरोह, संघर्ष र असफलताहरूको बीचबाट उकालो लाग्छ। जनतामा रहेको असमानता, स्वार्थ, भ्रष्टाचार र अन्यमनस्कताले लोकतन्त्रलाई कमजोर पार्न सक्छ, तर सही दृष्टिकोण र निरन्तर प्रयासले त्यो कमजोरीलाई पार लगाउन सकिन्छ।

यो यात्रा मात्र अधिकारको प्राप्ति होइन, जिम्मेवारीको आत्मसात पनि हो। अधिकार बिना कर्तव्य अधुरो हुन्छ, र कर्तव्य बिना अधिकार अन्धकारमै हराउँछ। जब मानिस आफ्नो अधिकारप्रति सचेत हुन्छ, तब उसले सामाजिक जिम्मेवारी र नैतिकताप्रति पनि सचेत हुनुपर्छ। लोकतन्त्रले शिक्षा, समता र सहिष्णुताको विकास गर्दछ, जसले मानवता र समाजलाई उन्नत बनाउँछ।

लोकतन्त्र एउटा जीवन दर्शन हो — जसले हामीलाई सिकाउँछ कि परिवर्तन र प्रगति बिना संघर्ष सम्भव छैन। संघर्ष नै विकासको मूल आधार हो, र आशा नै त्यो संघर्षलाई निरन्तरता दिने शक्तिशाली बत्ती हो। यसरी आशा र संघर्षको संयुक्त यात्राले मात्रै हामीलाई एक न्यायपूर्ण, समृद्ध र स्वतन्त्र समाजतर्फ उन्मुख गर्न सक्छ। यो यात्रामा धैर्यता, समझदारी र समर्पण आवश्यक छ, जसले मानव जीवनलाई सार्थक र सुन्दर बनाउँछ।

लोकतन्त्रको आगमनले मोरङको जनजीवनमा एउटा नयाँ प्रकाश छर्न थाल्यो, जुन प्रकाश केवल राजनीतिक स्वतन्त्रताको सन्देश मात्र नभई मानव आत्माको गहिरो जागरुकता र नयाँ सम्भावनाको द्योतक थियो। यो त्यो समय थियो, जब दीर्घकालीन दमन र शोषणका बादलहरू छरेर सूर्यका किरणहरू माटोमा पर्न थाल्न थाले। लोकतन्त्रलाई एउटा खुल्ला मेचको रूपमा कल्पना गर्न सकिन्छ — जहाँ जनताको आवाजले नयाँ उचाइमा उडान भर्न पाउँछ, तर त्यो मेच हावाको गति, आकाशको विस्तार र आफ्नै धैर्यतामा निर्भर हुन्छ। यहाँ संघर्ष त्यस्तो चिसो हावाजस्तै छ, जुन कहिले मेचलाई उचाल्छ, त कहिले झन झर्छ तर अन्ततः त्यो संघर्ष नै मेचलाई मजबुत बनाउने आधार हो।

लोकतन्त्रले जनतामा सिर्जनशीलता, आत्मविश्वास र जागरुकताको बीउ रोप्यो। यसले जनतालाई अधिकारको अनुभूति गरायो — आफ्नो भोटको मूल्य, आफ्ना प्रतिनिधिको चयन, र आफ्नो भविष्य निर्माण गर्ने क्षमता। तर यिनै अधिकारहरू सधैं सजिलै उपलब्ध हुँदैनन्। मोरङका किसान, मजदूर र सामान्य जनताको मनमा भने त्यो परिवर्तनको स्वाद अझै आधा अधुरो थियो। यो त्यस्तै थियो, जस्तो बिहानको ताजा हावाले मुटु भित्र एक नयाँ आशा सँगै पुरानो वेदनालाई पनि छुन जान्छ। लोकतन्त्रको सूर्योदयले आशा जगाए पनि, भोक, गरिबी र सामाजिक असमानताको तंग्रा घाउ अझै ताजा थिए। ती घाउले जनतालाई पूर्ण शान्ति र सन्तुष्टिमा पुर्याउन सक्थेन्।

लोकतन्त्र एक सामाजिक प्रक्रियाको रूपमा विकसित भयो — जुन केवल शासन प्रणाली मात्र नभई मानव मनोविज्ञान र संस्कृतिको पनि रुपान्तरण थियो। मोरङमा नयाँ शासन व्यवस्थाले केबल कागजी रूपमा अधिकारको घोषणा गरेन, तर जनताको दैनिकीमा न्याय, समता र विकासको आशा बोकेको थियो। यद्यपि, पुरानो संरचनागत बाधाहरू — शोषण, भ्रष्टाचार, प्रशासनिक अकर्मण्यता — अझै कायमै थिए। जनताको चेतना र अधिकारबीचको दूरी कम हुँदै गए पनि त्यो दूरी अझै पूरै समाप्त हुन सकेको थिएन। लोकतन्त्रको यात्रामा यही संघर्षहरूले जनतालाई सचेत बनाइरह्यो र परिवर्तनका लागि निरन्तर प्रेरित गरिरह्यो।

लोकतन्त्र एउटा यस्तो यात्रा हो, जहाँ प्रकाश र छायाँ अनवरत संघर्ष गरिरहेका हुन्छन्। यो संघर्षले समाजलाई गतिशील बनाउँछ, जहाँ स्थिरता होइन, निरन्तर परिवर्तन र सुधारको प्रक्रिया नै शासनको सार हुन्छ। मोरङको उदाहरणमा, लोकतन्त्रले जनतालाई अधिकार दियो, तर अधिकारसँगै जिम्मेवारी र चुनौती पनि आयो। यो त्यस नदी जस्तो छ, जसको सतह शान्त देखिए पनि त्यसको तल्लो भागमा प्रवाह निरन्तर चलिरहेको हुन्छ। जसरी नदी आफ्नो बाटो खोज्दै जान्छ, लोकतन्त्र पनि आफ्नो पूर्ण रुप र उद्देश्य खोज्दै अगाडि बढिरहेको छ।

समाजमा रहेको असमानता, गरिबी र अन्यायका विरुद्धका आवाजहरू लोकतन्त्रलाई अझ बलियो बनाउने चुनौती र प्रेरणा हुन्। मोरङका जनताले सिके कि अधिकार प्राप्ति मात्रै पर्याप्त छैन, अधिकारको सदुपयोग र कर्तव्य पालनाले मात्र साँचो परिवर्तन सम्भव छ। लोकतन्त्रले भित्र लुकिएका कमजोरीहरूलाई सामना गर्न सिकायो — झूठा वचन, छल, र स्वार्थलाई परास्त गर्न प्रयास गर्‍यो। यही चेतनाले भविष्यमा समृद्ध र न्यायपूर्ण समाज निर्माणको बाटो खोल्ने छ।

यसरी, लोकतन्त्र मोरङमा केवल शासन प्रणालीको रूप मात्र नभई मानव चेतना र आत्माको पुनर्जागरणको नाम बनेको छ। यो एउटा यस्तो यात्राको कथा हो, जसमा संघर्ष, आशा र निरन्तर सुधारका धुनहरू मिसिएका छन्। यहाँको जनजीवनले सिकायो कि परिवर्तन सहज छैन, तर त्यो अवश्य सम्भव छ; रातपछि बिहान आउने नियम जस्तै। लोकतन्त्रले मोरङको माटोलाई नमी दिइरहेको छ, जसले बिउलाई फुल्ने अवसर दिनेछ, अनि भविष्यका सपनाहरू साकार पार्नेछ।

तर संघीयताको युगमा पनि मोरङको माटोको चीसो कहिले हराएन। शासनका रंग फेरिए, तर किसानको पसिनाको नुनिलो स्वाद उस्तै रह्यो। तराईको गर्मीमा पसिना चुहाउने किसानले अझै पनि न्याय खोजिरहे। प्रदेश सभाहरूमा भाषण भइरहे, तर खेतमा अझै पसिना खसिरह्यो।

 उपसंहार

मोरङको माटो केवल भूगोलको परिभाषा होइन, त्यो एक जीवित आत्माको प्रतिबिम्ब हो—जहाँ इतिहासका धूलोझैँ पुराना सम्झनाहरूले भविष्यका सपनाहरूलाई पोषेका छन्। यो माटो, जहाँ सालका पातमा ओस बस्छ र घाम लागेपछि सुक्छ, त्यस्तै मोरङको जीवन पनि परिवर्तनको प्रकृतिमा डुबेको छ। परिवर्तन यहाँ केवल बाह्य घटना होइन, आन्तरिक चेतनाको उत्कर्ष हो, जहाँ हरेक चुनौतीले हामीलाई आत्मबोध र सामूहिक सामर्थ्यको पाठ सिकाउँछ। मोरङको इतिहासले भन्छ—शासनको साँचो स्वरूप सेवा हो, दमन होइन; शक्ति क्षणिक छ, तर चेतना अनन्त छ। जस्तै नदीले आफ्ना धाराहरू विभिन्न दिशामा बगाए पनि अन्ततः समुद्रमा पुग्छ, त्यस्तै मोरङका विविध जाति, संस्कृतिहरूले भिन्न बाटो पछ्याए पनि अन्ततः साझा चेतनाको समुद्रमा मिलेर गहिरो मानवता र सद्भावका धाराहरू बनाउँछन्।

जीवनको मार्गमा मोरङ एउटा सुनौलो दियो हो, जसले अन्धकारमा पनि आशाको ज्योति बलिराख्छ। यहाँको यात्रा केवल भौतिक विकासको कथा होइन, त्यो आध्यात्मिक शुद्धि र दार्शनिक समृद्धिको पाठ हो। यो भूमि हाम्रा कर्महरूको प्रतिबिम्ब हो, जहाँ हरेक पसिनाले प्रेम र परिश्रमको फूल फुलाउँछ। मोरङले हामीलाई सिकाउँछ—सपना मेटाउन सकिँदैन, सत्य बोल्ने मुख बन्द गर्न सकिँदैन। जस्तो सालका पातमा ओस कहिले पुग्छ, कहिले मेटिन्छ, तर कहिल्यै हराउँदैन, त्यसै गरी हाम्रो आत्मा पनि अविनाशी छ। मोरङको माटोमा छोपिएको यो संदेश हामीलाई सतर्क गराउँछ—शक्ति नाशवान छ, तर चेतना सधैं अमर रहन्छ; दमनलाई जित्न सकिन्छ, तर प्रेम र न्यायको बीउ कहिल्यै मर्छैन। यसैले मोरङको कथा केवल इतिहास होइन, त्यो मानव जीवनको एक गहिरो दार्शनिक र आध्यात्मिक यात्रा हो—जहाँ परिवर्तन र परम्पराले हात समाउँदै मानवताको उज्यालो बनाउँछन्।