व्यक्तित्व निर्माणमा कष्ट र संघर्ष         

व्यक्तित्व निर्माणमा कष्ट र संघर्ष                   

तोमनाथ उप्रेती

कष्ट, संघर्ष र व्यक्तित्व निर्माण मानव जीवनका अविभाज्य पक्ष हुन्। जीवनले प्रत्येक व्यक्तिलाई कठिनाइ र चुनौतीहरूको सामना गर्न बाध्य पार्छ, र यही क्षणहरूमा मानवको वास्तविक चरित्र उजागर हुन्छ। दुःख मात्र असुविधा वा पीडा होइन; यो आत्मिक अनुशासन, मानसिक मजबुती र जीवनोपयोगी मूल्यहरूको स्रोत हो। जब मानिसले कठिन परिस्थितिहरूलाई सामना गर्छ, तब उसले आफ्नो भावनात्मक प्रतिक्रियालाई नियन्त्रण गर्न, धैर्य र सहनशीलता विकास गर्न सिक्छ। यही अभ्यासले व्यक्तित्व निर्माणको आधार तयार पार्छ।

दुःखले व्यक्ति आफ्नै सीमाहरू र क्षमताको मूल्याङ्कन गर्न बाध्य पार्छ। सहज जीवनमा मानिस प्रायः आफ्नो वास्तविक क्षमता बुझ्दैन। तर कष्टका समयमा, उसले मानसिक, भावनात्मक र भौतिक चुनौतीहरूको सामना गर्दै आफ्ना सीमा परीक्षण गर्नुपर्छ। यही परीक्षणले उसको आत्मविश्वास, साहस र निर्णय क्षमतामा वृद्धि ल्याउँछ। दुःखले सिकाउने अनुशासन  बाह्य जीवनका लागि होइन, भित्री जीवनको शान्ति र स्थिरताको लागि पनि आवश्यक छ। यसले मानिसलाई स्वार्थ, अहंकार र लोभ जस्ता नकारात्मक भावनाबाट मुक्त गराउँछ।

संघर्षले व्यक्तिलाई धैर्य र सहिष्णुता सिकाउँछ। जीवनमा आउने समस्याहरूलाई सहजै नकारात्मक रूपमा नहेरी, समाधान खोज्ने दृष्टिकोण विकास गर्नु आत्मिक अनुशासनको प्रत्यक्ष उदाहरण हो। दुःखले मानिसलाई विनम्र बनाउँछ, अरूको पीडा बुझ्न र सहयोग गर्न प्रेरित गर्छ। यही गुणहरूले सामाजिक जीवनमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ; व्यक्ति  आफ्नो हितमा होइन, सामूहिक हितमा पनि सोच्न र कार्य गर्न सक्षम हुन्छ।

दार्शनिक दृष्टिले, दुःख र संघर्षले मानव जीवनलाई गहिरो अर्थ र उद्देश्य प्रदान गर्छ। शास्त्रहरूले पनि दुःखलाई आत्मविकासको माध्यमको रूपमा देखाएका छन्। गीता, उपनिषद् र बुद्धका शिक्षाहरूले यही सन्देश दिन्छन् कि पीडा  अस्थायी अवस्था हो, तर यसबाट सिकाइ र अनुशासन स्थायी मूल्य हुन्। दुःखले मानिसलाई आत्मज्ञान, विवेक र जीवनको गहिरो अर्थ बुझ्न सहायता पुर्‍याउँछ।

आत्मिक शुद्धि मनको नकारात्मकता, लोभ, ईर्ष्या, रिस जस्ता अवगुणहरूबाट मुक्त भएर शान्ति र निर्मलता प्राप्त गर्नु हो। दुःख र संघर्षले मानिसलाई यी अवगुणहरूलाई परास्त गर्ने अवसर दिन्छ। जब व्यक्ति विपत्तिको सामना गर्छ, तब उसले आफ्नो भित्री कमजोरी र बललाई चिनेर सुधार गर्ने प्रयास गर्न थाल्छ। यसरी दुःख र संघर्षले आत्माको सुधार, चिन्तन र आध्यात्मिक उन्नतिका लागि बाटो खोल्छ।

धेरै धर्म र दर्शनहरूले पनि दुःखलाई आत्मशुद्धिको साधन मान्छन्। जीवनमा आउने पीडा र चुनौतीहरूलाई स्वीकारेर, त्यसबाट सिकेर मात्र मानिस सच्चा आत्मिक शुद्धि र मानसिक शान्ति हासिल गर्न सक्छ। यसकारण दुःख र संघर्षलाई जीवनको शिक्षाक रूपमा लिने दृष्टिकोण आत्मिक उन्नतिको मार्गदर्शन हो।

दुःख  पीडाको स्रोत मात्र होइन, यो सिर्जनाको उत्पत्तिस्थल पनि हो। दुःखले मानिसलाई आफ्ना भित्री भावनाहरूलाई सिर्जनात्मक रूपहरूमा व्यक्त गर्ने क्षमता दिन्छ, जसले मानवता र सिर्जनशीलतालाई समृद्ध बनाउँछ। सुख र दुःख एकअर्काका अनिवार्य सहयात्री हुन्, र जीवनको वास्तविक आनन्दलाई बुझ्नका लागि दुःखको गहिरो पृष्ठभूमि आवश्यक छ। जीवनको आनन्द, यदि दुःखको परिपेक्ष्यमा नसोचिए, त तब त्यो अर्थहीन हुनेछ। दुःख र सुखको सन्तुलनले जीवनलाई परिपूर्णता दिन्छ, जसले मानव अस्तित्वको सारलाई उजागर गर्दछ।

साहित्यिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा, शेक्सपियरका नाटकहरूले पनि दुःख र आनन्दको यो द्वन्द्वलाई प्रकट गर्छन्। किङ लियरमा राजा लियरको पतन र पीडाका बीचमा नै उसले आफ्नो वास्तविक प्रेम र सम्बन्धहरूको मूल्य बुझ्छ । यो दुःखको आगोमा पोलेर मात्र उसले आफ्नो मानवीय कमजोरीको सार र जीवनको अर्थलाई बुझ्न सक्छ ।  दाँतेको डिभाइन कमेडी ले दुःख र संघर्षलाई आत्मिक शुद्धिको मार्ग बताउँछ। यसले मान्छेलाई पाप र पापले निम्त्याएको कष्टबाट मुक्त भएर आध्यात्मिक विकास र मुक्ति हासिल गर्ने बाटो देखाउँछ। संघर्ष नै आत्मज्ञान र शुद्धिको आधार हुन्छ।अध्यात्मको नजरले हेर्दा दुःख मानिसको अहंकार तोड्ने साधन हो । दुःखमा परेपछि मात्र मानिस आफ्नो सीमा बुझेको अनुभव गर्छ। जब दुःखले मानिसलाई झक्झकाउँछ, तब ऊ आफ्नो भित्री चेतनामा फर्कन्छ । बुद्धको कथा हेर्ने हो भने, उनले राजसी जीवनको सुख र विलास भोगेका थिए। तर, दुःखको अनुभव—जसमा उनले बुढ्यौली, रोग, र मृत्युलाई देखे—उनलाई आत्मज्ञानको मार्गमा हिँड्न प्रेरित गर्यो। यसले देखाउँछ कि दुःख आत्मा शुद्ध गर्ने साधन मात्र होइन, यो परम आनन्दतर्फको ढोका हो।

दुःख र आनन्दलाई संगीतको सुर र तालसँग तुलना गरिएको छ जहाँ दुःख जीवनका संघर्ष र उतारचढाव हुन् र आनन्द जीवनको सुख हो। यी दुवैको मिलनले मात्र जीवन पूर्ण र अर्थपूर्ण हुन्छ। दुःखले मानिसलाई आफ्नो गहिरो वास्तविकतासँग सामना गराउँदै आत्मिक शुद्धि र मुक्ति तर्फ डोर्याउँछ। एउटा चराको उदाहरणमार्फत देखाइएको छ कि संघर्ष र कठिनाइ बिना साँचो आनन्दको मूल्य बुझ्न सकिँदैन। यसरी दुःखले मानिसलाई मानसिक र आध्यात्मिक रूपमा बलियो बनाउँछ र जीवनलाई गहिरो अर्थ प्रदान गर्छ।

साहित्य र दर्शनले बारम्बार दुःखलाई अनन्त ज्ञानको द्वारका रूपमा चित्रण गरेका छन्। दुःखमा परेको कविले सिर्जना गर्ने कविता नै मानिसको हृदयमा गहिरो छाप छोड्छ । दुःख सिर्जनाको स्रोत हो भन्ने धारणा मानव अस्तित्व र साहित्यिक दर्शनमा गहिरो महत्व राख्छ । दुःखलाई  पीडा वा असहज अवस्थाका रूपमा नहेरिकन यसलाई एक शक्तिशाली प्रेरणाका रूपमा बुझ्दा जीवन र सिर्जनशीलता दुवैको सार प्रकट हुन्छ । दुःखले मानिसलाई आफ्नो जीवनको गहिराइमा पुग्न प्रेरित गर्दछ, जसले उसलाई सिर्जनाको अद्वितीय मार्गमा अघि बढ्न मद्दत गर्दछ।

दुःखले मानिसलाई भौतिक र मानसिक रूपमा अस्थिर बनाउँछ, तर यही अस्थिरताले उसलाई नयाँ दृष्टिले सोच्न, आफ्ना भावना व्यक्त गर्न र भित्री संसार उजागर गर्न उत्प्रेरित गर्छ। मानिसले प्रायः सिर्जनात्मक कार्यहरू—काव्य, चित्रकला, संगीत, वा गद्य—कठिन परिस्थितिमा गर्ने गर्दछ। दुःखले मानिसलाई आफ्नो जीवनको वास्तविकता र सीमिततासँग साक्षात्कार गराउँछ, जसले उसको चेतना गहिरो बनाउँछ र सिर्जनात्मक विचारको बीजारोपण गर्छ। रोमान्टिक कविहरूले दुःख र प्रकृतिको सम्बन्धमार्फत अद्वितीय साहित्य सिर्जना गरेका छन्; पि. बी. शेलीले पनि पीडाको गहिराइलाई सिर्जनाको मिठासको स्रोत ठानेका थिए।

आध्यात्मिक दृष्टिले पनि दुःखले सिर्जनाको मार्ग खोल्छ। जीवनका कठिनाइहरू मानिसलाई भौतिक अनुभवभन्दा पर जान र आत्मिक खोजमा लाग्न उत्प्रेरित गर्छ। बुद्ध, महावीर र अन्य गुरुहरूले दुःखको अनुभवबाट जीवन र अस्तित्वका गहिरा सत्यहरूको अन्वेषण गरे। कल्पनाको दृष्टिले, दुःख एउटा क्यानभास हो, जसमा पीडाका रंग थप्दा मात्र जीवनको चित्र पूर्ण र जीवन्त बन्छ। यसरी, दुःख मानिसलाई आत्माको गहिरो सत्यसँग जोडेर सिर्जनात्मक यात्रामा उकास्छ।

जस्तै बिउ अँध्यारो माटो भित्र दबेर मात्र अंकुरित हुन्छ, मानिस पनि दुःख र संघर्षका माध्यमबाट मात्र परिपक्व, धैर्यशील र आत्मनिर्भर बन्छ। दुःखले अहंकारलाई तोडेर विनम्रता सिकाउँछ, सतही इच्छाबाट मुक्त पारेर गहिरो आत्मबोधतर्फ लैजान्छ। शेक्सपियरका नाटकहरूले पनि दुःखलाई जीवनको अनिवार्य पाठको रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्।

दुःख केवल पीडा होइन, जीवनको शिक्षक, मार्गदर्शक र सिर्जनात्मक शक्ति हो। यसले मानिसलाई आफ्नो वास्तविक क्षमता, उद्देश्य र जीवनको गहिरो आनन्द अनुभव गर्न सिकाउँछ। संघर्ष र पीडाको माध्यमबाट प्राप्त शान्ति, सन्तोष र सिर्जनात्मक ऊर्जा नै जीवनको साँचो मूल्य र सौन्दर्य हो।

दुःखले मानिसको जीवनमा आत्मिक अनुशासन सिकाउने महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। जब मानिसले दुःख र संघर्ष भोग्छ, तब उसले आफ्ना भावनाहरूलाई नियन्त्रण गर्न सिक्नुपर्दछ। यस प्रक्रियामा धैर्य, सहनशीलता र मानसिक दृढता विकास हुन्छन्, जसले आत्मालाई बलियो बनाउँछ। दुःखले मानिसलाई आफ्नो कमजोर पक्षहरू चिन्न र सुधार गर्न उत्प्रेरित गर्छ। यसले मनलाई झुक्याउने मोह, लोभ र क्रोध जस्ता नकारात्मक भावनाबाट मुक्त गराउन मद्दत गर्छ।

कष्ट र संघर्ष मानव जीवनको अविभाज्य शिक्षक हुन्। दुःखले मात्र मानिसलाई आफ्नो भित्री शक्ति र क्षमता पहिचान गर्न, आत्मअनुशासन विकास गर्न र व्यक्तित्वलाई पूर्ण बनाउन सहयोग गर्छ। जीवनको वास्तविक सफलता र सन्तोष दुःखको अनुभवबाट प्राप्त हुने अनुशासन र विकासमा निहित छ। जसले दुःखलाई स्वीकार्छ र त्यसबाट सिक्छ, उसैले मात्र जीवनको गहिरो अर्थ, आत्मिक सन्तोष र स्थायी व्यक्तित्व निर्माण गर्न सक्छ।

दुःख र चुनौतीहरूले मानिसलाई स्व-अनुशासनमा अगाडि बढाउँछन्, जसले जीवनमा सही निर्णय लिन सक्ने क्षमता बढाउँछ। आत्मिक अनुशासनले मानिसलाई आफ्नो लक्ष्यतर्फ दृढता र समर्पणका साथ अघि बढ्न प्रेरित गर्छ। यसले व्यक्तिलाई मानसिक शान्ति र सन्तुलन प्रदान गर्दछ। दुःखले सिकाएको आत्मिक अनुशासनले जीवनका उतारचढावहरूलाई सहजै सामना गर्न सक्ने क्षमता प्रदान गर्छ र मानिसलाई अध्यात्मिक उन्नतिको बाटोमा डोर्याउँछ। यसरी, दुःखलाई नकारात्मक मात्र नभई आत्मिक सुधार र विकासको अवसरका रूपमा लिनुपर्छ।

(उप्रेती नेपाल सरकारका उपसचिव हुन् ।)