डिजिटल समाज र आत्मचेतना : प्रविधिमा मानवीय मूल्यको खोज  

डिजिटल समाज र आत्मचेतना : प्रविधिमा मानवीय मूल्यको खोज                   

तोमनाथ उप्रेती,

                           उपसचिव, नेपाल सरकार

डिजिटल युगले मानव सभ्यतालाई नयाँ दिशा दिएको छ। इन्टरनेट, कृत्रिम बुद्धि, सामाजिक सञ्जाल र आभासी संसारले हाम्रा जीवनका संरचनाहरूलाई पुनःपरिभाषित गरिरहेका छन्। यसले ज्ञान, सुविधा र अवसरलाई असीमित बनाएको छ, तर त्यही सन्दर्भमा आत्मचेतना र मानवीय मूल्यहरूको खोज झन् गम्भीर बन्न पुगेको छ।

मानव अस्तित्वको गहिराइ प्राविधिक उपलब्धिहरूमा मात्र सीमित छैन। आत्मा, चेतना र मूल्यवोध नै उसको वास्तविक पहिचान हो। तर डिजिटल समाजले ध्यानलाई बाहिरी प्रदर्शन, आँकडा, “लाइक” र “फोलोवर”मा बढी केन्द्रित गरिदिएको छ। यो प्रवृत्ति आत्मचेतनाको आन्तरिक यात्रा भन्दा बाह्य मान्यताको शिकार बनाउने खतरा बोकेको छ। मानवीय सम्बन्धहरू “भर्चुअल” सञ्जालमा सीमित हुँदा संवेदनशीलता र करुणा डिजिटल संकेतहरूमा मात्र बाँधिन पुगेका छन्।

तर यो अवस्था केवल चुनौती होइन, अवसर पनि हो। प्रविधि आत्मचेतनाको सहयात्री बन्न सक्छ—यदि मानवले त्यसलाई उपकरणको रूपमा प्रयोग गर्‍यो भने। उदाहरणका लागि, ध्यान–एप्स, डिजिटल ग्रन्थालय, वैश्विक संवादका प्लेटफर्महरूले आध्यात्मिक अभ्यासलाई सजिलो बनाएका छन्। डिजिटल प्लेटफर्ममै करुणा, दया, सत्य र नैतिकताको अभ्यास गर्न सक्ने मानिसहरूले प्रविधिलाई चेतनाको प्रकाश फैलाउने साधनमा रूपान्तरण गर्न सक्छन्।

दर्शनको दृष्टिबाट हेर्दा, आत्मचेतना भनेको “को हुँ म?” भन्ने गहिरो प्रश्नको खोज हो। यो खोज प्राचीन ऋषि–मुनिहरूले वनमा बसेर गरे, आजको मानवले प्रविधिको भीडबीच गर्नुपर्नेछ। तर सार एउटै हो—मानव अस्तित्वको गहिरो सत्य पत्ता लगाउने यात्रा। प्रविधि मानवलाई बाह्य संसारसँग जोड्ने माध्यम हो भने आत्मचेतना उसको आन्तरिक अस्तित्वसँगको सम्बन्ध हो। यी दुवैको सन्तुलनले मात्र डिजिटल समाजलाई मानवीय समाज बनाउन सक्छ।

त्यसैले, डिजिटल समाज केवल आँकडाको खेल होइन, मानवीय चेतनाको निरन्तर अभ्यास हो। आत्मचेतना बिना प्रविधि निर्जीव छ, तर आत्मचेतनाले प्रविधिलाई अर्थपूर्ण, संवेदनशील र मूल्यवान् बनाउँछ। अन्ततः, प्रविधिको वास्तविक विजय तब हुन्छ, जब मानव त्यसको प्रयोगमार्फत आफूलाई चिन्ने, मूल्यलाई जोगाउने र करुणासहितको समाज निर्माण गर्ने बाटोमा अघि बढ्छ।

२१औँ शताब्दीको प्रविधि–प्रधान युगले मानव जीवनका सबै तहहरूमा अभूतपूर्व रूपान्तरण ल्याएको छ—सूचना प्रवाह, सेवा आपूर्ति, शिक्षा, स्वास्थ्य, प्रशासनदेखि व्यक्तिगत सम्बन्धहरूसम्म। यद्यपि, यो प्रगतिको तीव्र धावनमा एउटा मौन प्रश्न सधैँ उपस्थित छ—के प्रविधिमा मानवताको स्पन्दन बाँकी छ ?

डिजिटल युगमा चेतना र संवेदनाको सहयात्रा भन्नु प्रविधिको गति र मानवताको गहिराइबीचको सन्तुलनको खोजी हो। प्रविधिले जब सामाजिक अन्यायलाई अन्त्य गर्न, सूचनामा समान पहुँच दिलाउन र गरिमायुक्त जीवनको अवसर सिर्जना गर्न योगदान पुर्याउँछ, तब मात्र त्यो प्रगतिशील साधन बन्छ। तर, जब प्रविधिको प्रयोग व्यक्तिको अनुभूति, सम्बन्ध र नैतिक विवेकमाथि प्रभाव पार्न थाल्छ, त्यहीँबाट यसको अमूर्त सत्ता खतरा बन्छ।कृत्रिम बुद्धिमत्ता, सामाजिक सञ्जाल, अनलाइन शिक्षाजस्ता प्रविधिहरूले सुविधा त दिएका छन्, तर आत्मग्लानि, एक्लोपन, आभासी प्रतिस्पर्धा र सम्बन्धको कृत्रिमतासमेत बढाएका छन्। यस्तो परिवेशमा प्रविधिलाई विवेकको अनुशासनमा बाँध्नु अपरिहार्य हुन्छ।

प्रविधि यन्त्र मात्र होइन; यो चेतनशील समाजको प्रतिबिम्ब हो। यसलाई तदनुरूप रूपान्तरण गर्न आवश्यक छ—जहाँ प्रविधिले मानव जीवनको सहजता मात्र होइन, गरिमा, समावेशिता र सहानुभूतिको संरक्षण पनि गरोस्।प्रविधिमा मानवताको स्पन्दन रहनु नै सभ्यताको मूल संकेत हो। डिजिटल युग तब मात्र समृद्ध बन्छ, जब प्रविधिको प्रत्येक प्रयोगमा मानिसको चेतना, संवेदना र मूल्य–वोधको उज्यालो मिसिएको हुन्छ। यही सहयात्रा हो—जहाँ प्रविधि र मानवता सहकार्यमा अघि बढ्छन्।

डिजिटल युगको तीव्र गतिमा जब प्रविधिले मानव जीवनका हरेक तह—शिक्षा, स्वास्थ्य, संचार, शासन र भावनासम्म—छुन थालेको छ, तब यो स्पष्ट हुन्छ कि प्रविधि अब केवल उपकरण होइन, सामाजिक संरचना निर्माणको शक्तिशाली तत्व बनिसकेको छ। तर यत्रो प्रविधिको उत्कर्षबीच एउटा मौलिक प्रश्न उब्जन्छ—के मानवीय संवेदना, सहानुभूति र नैतिक विवेकको स्थान प्रविधिले पूर्ति गर्न सक्छ? वा यिनै तत्वहरूको उपेक्षामा प्रविधि आत्माहीन यन्त्रमा रूपान्तरित हुँदैछ?

मानव संवेदना भनेको भावनाको तरलता मात्र होइन, यो नै सभ्यताको मेरुदण्ड हो—जहाँ करुणा, सामाजिक उत्तरदायित्व, र नैतिक चेतना बाँच्दछन्। प्रविधि यदि तीव्र छ, संवेदना गहिरो हुनुपर्छ; प्रविधि यदि गणनात्मक हो, संवेदना आत्मीय हुनुपर्छ। सहअस्तित्वको यो सन्तुलन नै आधुनिक सभ्यताको अपरिहार्य आविष्कार हो—जहाँ प्रविधिको छरितोपनाले मानवीय पीडाको उपचार गर्न जान्नुपर्छ, र कृत्रिम बुद्धिमत्ताले नैतिक विवेकसँग संवाद गर्न सक्नुपर्छ।

यदि प्रविधि मान्छेलाई तर्कशील बनाउँछ, संवेदनाले उसलाई अर्थशील बनाउँछ। तसर्थ, प्रविधि विकासको मूल्यांकन दक्षता र डेटा–प्रवाहबाट मात्र होइन, त्यसले उत्पन्न गर्ने सामाजिक, नैतिक र भावनात्मक प्रभावको आधारमा हुनुपर्छ।यो युग केवल डिजिटल होइन, संवेदनशील डिजिटल युग हुनुपर्ने आवश्यकता हामी सबैका अगाडि छ—जहाँ यन्त्रले काम गर्छ, तर मनले मार्ग देखाउँछ। यही सहअस्तित्व आधुनिक सभ्यताको गहिरो सम्भावना र दार्शनिक अपरिहार्यता हो।

आजको तीव्रगतिको डिजिटल युगमा प्रविधि केवल कार्यदक्षता वा जानकारीको प्रवाह होइन, एक प्रभावशाली बौद्धिक र सांस्कृतिक शक्ति बनेको छ—जसले मानव अस्तित्व, चेतना र मूल्य–व्यवस्थालाई नै पुनर्परिभाषित गर्न थालेको छ। प्रविधिको यो उत्कर्ष तब मात्र सभ्यताको हितमा प्रयोग हुन्छ, जब यसमा मानवीय संवेदना, करुणा र विवेकको सन्तुलित समावेश हुन्छ।

यन्त्रको तीव्रता र मानिसको मनोभावबीचको सन्तुलन नै दैवीय समरसता को सङ्केत हो। यदि प्रविधि केवल एल्गोरिदम, कोड, र गणनाको परिधिभित्र सीमित रहन्छ र मानव चेतनाबाट विच्छिन्न हुन्छ भने, त्यसले सामाजिक सम्बन्धहरूलाई विस्थापित गर्दै, मानवताको आत्मास्वरूपलाई नै हरण गर्न सक्छ। त्यसकारण, डिजिटल युगमा प्रविधिको मूल उद्देश्य नवप्रवर्तन मात्र होइन, त्यो नवप्रवर्तन मानवीय मूल्यहरूसँग समरस हुनु आवश्यक छ।

तसर्थ, डिजिटल युगमा मानवीय संवेदना र प्रविधिको सहअस्तित्वले केवल प्रविधिको प्रयोगलाई कुशल र द्रुत बनाउनुको सिमितता पार गर्दै यसलाई मानव कल्याण, समानता र सामाजिक न्यायसँग जोड्ने आवश्यकता स्पष्ट गर्छ। जब डिजिटल माध्यमहरूले शिक्षा, स्वास्थ्य, प्रशासन र सामाजिक संवादमा प्रभाव पार्छन्, त्यहाँ प्रविधिको पहुँच, प्रयोग र परिणाम सबै नागरिकका लागि समान र समावेशी हुनुपर्छ। यदि प्रविधिले केवल केही समूह वा व्यक्तिको फाइदा मात्र सुनिश्चित गर्छ भने, यो मानवताको मूल उद्देश्य—समान अधिकार, गरिमा र स्वतन्त्रता—लाई कमजोर पार्ने खतरामा पर्छ।

नेपालजस्तो बहु-विविध, भूगोलिक र सामाजिक असमानताले भरिएको देशमा, डिजिटल प्रविधिको सहि प्रयोगले अवसर र ज्ञानको समान वितरण गर्न सक्ने क्षमता राख्छ। उदाहरणका लागि, टेलिमेडिसिन सेवाले दुर्गम गाउँमा स्वास्थ्य सेवा पुर्‍याउन सक्छ, डिजिटल शिक्षा प्लेटफर्मले शिक्षाको पहुँच फराकिलो बनाउन सक्छ, र सरकारी अनलाइन सेवाले प्रशासनिक प्रक्रिया पारदर्शी र जवाबदेह बनाउन सक्छ। तर यदि यी प्रविधिहरू मानवीय संवेदनाबाट पृथक रहन्छन् भने, यो केवल शक्तिको नयाँ रूप र सामाजिक असमानताको वृद्धि मात्र हुन पुग्छ।

यसले स्पष्ट देखाउँछ कि डिजिटल युगमा प्रविधिको विकास र मानवीय संवेदनाको सहअस्तित्व केवल दार्शनिक विमर्श मात्र होइन, व्यावहारिक आवश्यकता पनि हो। प्रविधि मानवताको सेवक बन्नुपर्छ, प्रतिस्पर्धाको साधन वा अधिकारको सीमितकर्ता होइन। यही कारणले डिजिटल युगमा मानवीय मूल्य, नैतिकता, करुणा र समानताको संरक्षणलाई प्रविधिको प्रत्येक प्रयोगमा आधारभूत मापदण्ड बनाउनु अपरिहार्य छ।

काठमाडौं उपत्यकाका विद्यालयहरूमा जहाँ स्मार्ट बोर्ड, जुम कक्षा र ई–शिक्षण प्रणाली सजिलै उपलब्ध छन्, त्यही देशका कर्णाली, डोल्पा वा बाजुराका बालबालिकाहरू अझै रेडियो शिक्षामा सीमित छन्। यो प्रविधिको विस्तार होइन, भेदको चित्रण हो—जहाँ प्रविधिको अनुपस्थितिले केवल असुविधा होइन, अवसरको खाडल सिर्जना गर्छ।

त्यस्तै, ‘नागरिक एप’ वा ‘ई–सेवा’ जस्ता डिजिटल प्रणालीहरूले प्रशासनिक कार्यमा छरितोपनाको उदाहरण पेश गरेका छन्, तर दृष्टिविहीन, अशिक्षित, वा ज्येष्ठ नागरिकहरूको लागि यिनै प्रविधिहरू अज्ञान, असहजता र अपमानको पर्याय बन्न सक्दछन्। प्रविधिको यस्तो स्वरूप मानव–मैत्री नभई प्रविधि–केन्द्रित अन्यायको सूचक हुन थाल्छ।यसैले डिजिटल युगमा प्रविधिको विकास केवल नवप्रवर्तनको उत्सव होइन, मानव अधिकार र गरिमाको सम्मान पनि हुनुपर्छ। नीति निर्माणदेखि उपकरणको डिजाइनसम्म समावेशिता, संवेदनशीलता र समानताको चेतना अनिवार्य हुनुपर्छ।डिजिटल युगको साँचो उपलब्धि तब मात्र मान्न सकिन्छ, जब प्रविधि सबैको लागि न्यायोचित, सुलभ र सहानुभूतिपूर्ण हुन्छ। यही हो सहअस्तित्वको मर्म—जहाँ प्रविधिको केन्द्रबिन्दुमा मानवता रहन्छ, प्रविधिको चमत्कार होइन।

डिजिटल युगमा सामाजिक सञ्जाल, अनलाइन शिक्षा र टेलिमेडिसिनजस्ता प्रविधिगत उपलब्धिहरूले प्रगतिको स्पन्दन दिन थालेका छन्। सूचनाको सहजता, सेवा प्रवाहको छरितोपना, र ज्ञानको विश्वव्यापी पहुँचले आधुनिकता अनुभव गराउँछ। तर यो प्रगति केवल यान्त्रिक सहजताको कथा मात्र होइन; यसको छायाँमा उभिएका मनोवैज्ञानिक अशान्ति, नैतिक विचलन, र सामाजिक एकाकीपनका विमर्शहरू अझ गहिरा छन्।

नेपालका शहरी किशोरकिशोरीहरू अब केवल सूचना–सम्पन्न छन् भन्ने मात्र होइन; उनीहरू डिजिटल आत्मचेतना नामक नयाँ मानसिक संरचनामा हुर्किरहेका छन्, जहाँ आत्मग्लानि, तुलनात्मक पीडा, सामाजिक दबाब र साइबर हिंसाले उनीहरूको भावनात्मक समष्टिमा गहिरो प्रभाव पारिरहेको छ। यो अवस्था अब केवल पश्चिमी समाजको गम्भीरता होइन, नेपालको समकालीन यथार्थ हो।

डिजिटल माध्यमहरूले सहानुभूति र सामाजिक उत्तरदायित्वको प्राकृतिक भावलाई विस्थापित गर्दै, कृत्रिम आत्म–प्रतिनिधित्व र बाह्य मूल्यांकनको जालोमा मानव चेतनालाई जकड्ने प्रयास गरिरहेका छन्। यस्तो चुनौतीपूर्ण परिवेशमा डिजिटल साक्षरता मात्र पर्याप्त हुँदैन; आवश्यक छ—डिजिटल नैतिकता, भावनात्मक सहिष्णुता, र संवेदनशीलता सिकाउने शिक्षा।

यो शिक्षा प्रविधिको प्रयोगमा सीमित रहनु हुँदैन; यसको उद्देश्य प्रविधिलाई विवेक, उत्तरदायित्व र मानवीय मूल्यहरूका साथ प्रयोग गर्न सक्ने नैतिक नेतृत्व सिर्जना गर्नु हो।डिजिटल युगमा मानवीय संवेदना र प्रविधिको सहअस्तित्व भनेको शिक्षामा नयाँ युगको आरम्भ हो—जहाँ केवल ज्ञान होइन, बुद्धि र करुणाको संयुक्त अभ्यास गरिन्छ। यही शिक्षाले प्रविधिलाई मानवताको सेवामा रूपान्तरण गर्न सक्ने चेतनशील पुस्ता निर्माण गर्न सक्छ।

डिजिटल युगको भव्य विस्तार र प्रविधिको चमत्कारी उपस्थितिले आजको समाजलाई अभूतपूर्व दक्षता, गति र पहुँचको अनुभूति दिएको छ। तथापि, यत्रो परिवर्तनको केन्द्रमा यदि मानव संवेदनाको अनुपस्थिति रहन्छ भने, यो प्रगति केवल यान्त्रिक घमण्डमा सीमित हुन्छ। मानवीय संवेदना र प्रविधिको सहअस्तित्वको धारणा त्यसै सन्दर्भमा उठान हुन्छ—यो प्रविधिप्रतिको अस्वीकार होइन, बरु सजग प्रेम हो, जहाँ प्रविधिले मानवताप्रति समर्पित भएर आफ्नो उद्देश्य पाउँछ।

सच्चा प्रविधि–प्रेम भन्नु त्यो चेतनशील दृष्टिकोण हो, जसले प्रविधिलाई साधनका रूपमा प्रयोग गर्दै, मानवीयता, करुणा, र विवेकको संरक्षण गर्दछ। प्रविधि आत्महीन यन्त्र नबनी मानव चेतनाको विस्तार बन्ने हो भने, त्यसको प्रयोग नैतिकता, समावेशिता र सहानुभूतिमा आधारित हुनुपर्छ।

नेपालजस्तो संक्रमणकालीन समाज, जहाँ परम्परागत मूल्यहरू आधुनिक प्रविधिसँग संघर्षरत छन्, त्यहाँ डिजिटल सहअस्तित्वको विचार मार्गदर्शक सिद्धान्त बन्न सक्छ। यो सिद्धान्त केवल प्रविधिको प्रयोग सिकाउने होइन—प्रविधिलाई कसरी अर्थपूर्ण, न्यायपूर्ण र गरिमायुक्त रूपमा प्रयोग गर्ने भन्ने चेतना दिन्छ।नीतिनिर्माता, शिक्षक, प्रविधिविद्, समाजसेवी वा सर्वसाधारण—सबैलाई प्रविधिको प्रयोगमा साझा उद्देश्यतर्फ उन्मुख गराउने चिन्तन यही हो: प्रविधिको प्रयोग मानवताको लागि।अन्ततः, प्रविधिको सफलताको मापन यसको तेजगतिमा होइन, त्यसमा संलग्न मानवीय स्पन्दनमा हुन्छ। जहाँ हाम्रा सबै डिजिटल निर्णयहरूमा हृदयको धड्कन, विवेकको स्वर र करुणाको स्पर्श समावेश हुन्छ, त्यही हो डिजिटल युगमा मानवीय संवेदना र प्रविधिको सहअस्तित्वको सर्वोत्कृष्ट सत्य।