कृत्रिम बुद्धि र नैतिक निर्णय: मानव मूल्यको सीमांकन 

तोमनाथ उप्रेती, उपसचिव, नेपाल सरकार

प्रविधि आज मानव सभ्यताको अस्तित्व, मूल्य र नैतिकताको प्रत्यक्ष पक्षपोषक बन्दै आएको छ। विगतका यन्त्रप्रधान युगहरूमा जब प्रविधिको उद्देश्य केवल कार्यको सरलता र गति थिए, आजको डिजिटल युगमा यसको प्रभाव सामाजिक संरचना, मानव व्यवहार र मूल्यपरक निर्णयमा समेत देखिन्छ। यहीँबाट सुरु हुन्छ डिजिटल मानववादको मूल अवधारणा—जहाँ प्रविधि मानवीयताको प्रतिस्थापन होइन, बरु मानव आवश्यकतासँग अनुरूप बनाउने प्रयास नै यस अवधारणाको केन्द्रीय तत्त्व हो।

कृत्रिम बुद्धि (एआई) आजको डिजिटल युगमा मानव जीवनका धेरै क्षेत्रहरूमा निर्णायक भूमिका खेल्न थालेको छ। स्वास्थ्य, शिक्षा, न्याय, वित्तीय प्रणाली र प्रशासनिक निर्णयमा एआईको प्रयोगले सहजता र गतिशीलता ल्याएको छ। तर यससँगै, नैतिकताको चुनौती पनि तीव्र रूपमा देखा परेको छ। एआईले डेटा र एल्गोरिदमको आधारमा निर्णय गर्छ, तर मानव मूल्य, संवेदना, न्याय र सामाजिक उत्तरदायित्वलाई पूर्ण रूपमा बुझ्न सक्दैन। यही सीमा नै एआईको नैतिक सीमांकनको मुख्य विषय हो।

नैतिक निर्णय केवल परिणाम–केन्द्रित प्रक्रिया मात्र होइन, यसमा मानवीय मूल्य, न्यायसंगतता, समानता र दया जस्ता गुणहरू समाहित हुन्छन्। उदाहरणका लागि, स्वास्थ्य क्षेत्रमा रोगीको उपचारमा एआईले प्राथमिकता दिनु वा न्यायिक प्रणालीमा दोषी वा निर्दोषको निर्णयमा एल्गोरिदम प्रयोग गर्नु, केवल डेटा–अवलोकनमा आधारित हुन्छ। यदि त्यहाँ मानवीय विवेक, संवेदनशीलता र सामाजिक सन्दर्भको ध्यान नदिइयो भने निर्णय असंवेदनशील वा अन्यायपूर्ण हुन सक्छ।

एआई प्रणालीमा पूर्वाग्रह रहनु सामान्य समस्या हो। यदि मानव–निर्मित डेटा नै पूर्वाग्रही छ भने, निर्णय प्रणाली पनि समान पूर्वाग्रह दोहोर्याउँछ। यसले समाजमा असमानता र अन्यायको वृद्धि गर्न सक्छ। त्यसैले एआईलाई मानव–मूल्य र नैतिक ढाँचामा सीमित राख्नु आवश्यक छ। मानव मूल्यको सीमांकन भन्नाले मात्र डेटा–चालित निर्णयमा ‘मानव–संवेदनशीलता’ र ‘नैतिक विवेक’ समावेश गर्नु होइन, त्यसलाई सामाजिक, सांस्कृतिक र नैतिक ढाँचासँग समन्वय गर्नु हो।

समावेशी दृष्टिकोण डिजिटल मानववादको एक प्रमुख आयाम हो। यहाँ पहुँच र उपयोगको सतही परिधिमा मात्र ध्यान केन्द्रित हुँदैन; बरु विविध वर्ग, लिङ्ग, भाषा, संस्कृति र क्षमताका मानिसहरूलाई प्रविधिको लाभदायी दायरामा ल्याउने प्रयास गरिन्छ। जब प्रविधि केवल गति र दक्षताका लागि होइन, मानवताको संवाहक—करुणा, न्याय, समानता र सामाजिक उत्तरदायित्वका मूल्यहरूसँग जोडिएर विकास हुन्छ, तब मात्र डिजिटल मानववादको यथार्थ कार्यान्वयन सम्भव हुन्छ।

डिजिटल मानववादले प्रविधिलाई नवप्रवर्तनको साधन मात्र नभई सामाजिक रूपान्तरणको सहयात्रीका रूपमा हेर्छ। यस्तो दृष्टिकोणले प्रविधिको उपयोगबाट समाजमा अन्तर्निहित असमानता, बहिष्करण र अन्यायको जरा उजागर गर्न र समाधान गर्न सकिन्छ। प्रविधिको तीव्र विकासले जीवनलाई सजिलो बनाउने मात्र होइन, मानव मूल्य र गरिमाको संरक्षण गर्ने जिम्मेवारी पनि हामीमाथि थप्दछ। यही कारण डिजिटल मानववाद केवल प्रविधि–विकास होइन, मानव मूल्य–विकासको आन्दोलन हो।

आजको युगमा कृत्रिम बुद्धिमत्ता, बिग डेटा, एल्गोरिदम र डिजिटल रूपान्तरणले निर्णय प्रक्रिया, सामाजिक अन्तरक्रिया र निजी जीवनका संरचना नै पुनर्लेखन गरिरहेका छन्। तर यी विकाससँग  नैतिक, दार्शनिक र सामाजिक प्रश्नहरू जन्मेका छन्। एल्गोरिदम र डाटाले मात्र न्याय, गरिमा र समानता सुनिश्चित गर्न सक्छन्? वा मानवीय संवेदनशीलता, विवेक र उत्तरदायित्व अपरिहार्य छन्? डिजिटल मानववाद यही प्रश्नहरूको उत्तर खोज्छ। प्रविधिको प्रयोगले मानवीय चेतना, करुणा, निर्णय र संवेदनशीलतालाई कमजोर बनाउनु हुँदैन—बरु त्यसलाई सशक्त बनाउनुपर्छ।

शिक्षा, स्वास्थ्य, प्रशासन र सामाजिक सेवा क्षेत्रहरूमा प्रविधि प्रयोग गर्दा यसको परिणाम मात्र होइन, प्रक्रिया पनि मानवकेन्द्रित हुनुपर्छ। फ्लोरिडी र निडा-रूमेलिनजस्ता चिन्तकहरूले औंल्याएझैं, प्रविधिको उद्देश्य केवल दक्षता वा गति मात्र होइन; यसको प्राथमिक उद्देश्य सामाजिक न्याय, समावेशिता र मानवीय गरिमाको संवाहक हुनु हो। यही दृष्टिकोणले डिजिटल मानववादलाई मानवीय मूल्य र प्रविधिको सहयात्राको मार्गदर्शक बनाउँछ।

डिजिटल मानववाद प्रविधि र मानवताको सहअस्तित्वको दर्शन हो। यसले प्रविधिलाई अस्वीकार गर्दैन, तर यसको प्रयोगले मानवीय चेतना, नैतिकता र संवेदनशीलतालाई प्रभावित नपारोस् भन्ने सुनिश्चित गर्दछ। मानव केन्द्रित प्रविधि मात्र भविष्यमा समाज, न्याय र गरिमामा स्थायी सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ। यही सहयात्रा नै डिजिटल युगमा मानवता र प्रविधिबीचको सन्तुलनको आधार हो।

आजको डिजिटल युगमा कृत्रिम बुद्धिमत्ता मानव जीवनको अभिन्न अंग बन्दै गएको छ। स्वास्थ्य, शिक्षा, प्रशासन, वित्तीय सेवा र सामाजिक संजालसम्म, एआईको उपस्थितिले हाम्रो निर्णय प्रक्रिया, व्यवहार र सामाजिक संरचनालाई प्रभाव पार्दै आएको छ। तर यस प्रविधिको उपयोगले केवल सुविधा मात्र होइन,  नैतिक, दार्शनिक र मानविक प्रश्नहरू पनि उठाउँछ। डिजिटल मानववादले यस सन्दर्भमा मानवता र प्रविधिबीचको सहयात्रालाई परिभाषित गर्ने प्रयास गर्दछ, जसले मानव निर्णय र यसको उत्तरदायित्वको महत्त्वलाई केन्द्रमा राख्छ।

हिन्दू मिथकमा, निर्णय र कर्मको  महत्व स्पष्ट रूपमा देखिन्छ। महाभारतको युद्धभूमि कथाले हामीलाई सन्देश दिन्छ कि प्रत्येक कर्मको परिणामले संसारमा धर्म र अधर्मको सन्तुलन निर्धारण गर्छ। अर्जुन युद्धभूमिमा निस्सिक्का भय र द्वन्द्वको सामना गर्दै अनिश्चितताको बीचमा उभिएका थिए। यस सन्दर्भमा श्रीकृष्णले भगवद्गीतामा भनेका छन्:

“कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन” (गीता 2.47)
“तपाईंको अधिकार केवल कर्ममा छ, फलमा होइन।”

यस सन्दर्भमा चेतनाले एआई र मानव निर्णयबीच पुलको काम गर्दछ। आजको युगमा एआई ले डाटा विश्लेषण, भविष्यमुखी पूर्वानुमान र व्यवहारिक विकल्प प्रस्तुत गर्न सक्छ। तर निर्णयको अन्तिम जिम्मेवारी मानवको हातमा छ। एआई ले मानिसको निर्णयलाई सजिलो बनाउँछ, तर नैतिकता र उत्तरदायित्वको मूल्यांकन गर्ने क्षमता मात्र मानवसँग सम्भव छ।

हिन्दू मिथकमा विद्यमान कथाहरूले प्रौद्योगिकीय सन्दर्भमा चेतना र नैतिकताको आवश्यकतालाई प्रष्ट बनाउँछन्। उदाहरणका लागि, रावणलाई लिन सकिन्छ। रावण अत्यन्त ज्ञान, शक्ति र रणनीतिक बुद्धिको धनी थिए। तर उनको निर्णय, अहंकार र स्वार्थले अधर्मको बाटो रोजेको थियो। यदि रावणले आफ्नो शक्ति केवल धर्म र समाज कल्याणमा उपयोग गरेको भए, उनको ज्ञान र शक्ति मानवता र न्यायको सेवामा उत्कृष्ट उदाहरण बन्न सक्थ्यो। यहाँ हामी देख्छौं कि शक्ति वा प्रविधि जति शक्तिशाली भए पनि, चेतना र नैतिकता नहुँदा परिणाम विनाशकारी हुन सक्छ।

वेदान्त दर्शनले चेतना र कर्मको सन्तुलनलाई अझ स्पष्ट बनाउँछ। भगवद्गीतामा श्रीकृष्णले अर्जुनलाई कर्मयोगको मार्ग देखाउँछन्—कर्ममा पूर्ण संलग्न भइ, आत्मा र चेतनाको सर्वोच्चता बिर्सनु हुँदैन। वेदान्त दर्शनमा अहम् ब्रह्मास्मि (मैं ब्रह्म हूँ) जस्ता श्लोकहरूले हामीलाई चेतनाको अन्तिम स्रोत—आत्मा र ब्रह्मसँगको सम्बन्ध—स्मरण गराउँछ। यस सन्दर्भमा भन्न सकिन्छ, एआईलाई केवल उपकरणको रूपमा बुझ्नुपर्छ, मानवीय चेतना र मूल्यको प्रतिस्थापनको रूपमा होइन।

एआईको प्रयोगले मानव जीवनमा अनेक सुविधा ल्याएको छ, तर यससँगै गम्भीर नैतिक चुनौतीहरू पनि देखिन्छन्। उदाहरणका लागि, स्वास्थ्य क्षेत्रमा एआईले रोगको निदान र उपचारको सिफारिस गर्न सक्छ, तर केवल डाटाबाट प्राप्त निष्कर्षमा निर्भर रहँदा रोगीको संवेदनशीलता र मानविकता कम हुन सक्छ। यहाँ महाभारतको द्रौपदी स्वयंवरको कथा सम्झन योग्य छ। द्रौपदीले निर्णय गर्दा तत्कालिक भावना मात्र नभई न्याय, धर्म र परिवारको हितलाई प्राथमिकता दिइन्। यसले देखाउँछ कि निर्णयमा केवल तथ्यांक पर्याप्त छैन, चेतना र नैतिक विवेक अपरिहार्य छन्।

डिजिटल मानववादले यही दृष्टिकोण स्पष्ट गर्छ—प्रविधि र मानवता बीचको सहयात्राले केवल दक्षता र गति मात्र होइन, मानव मूल्य, न्याय र उत्तरदायित्व सुनिश्चित गर्नुपर्छ। एआई को कार्यक्षमता जति बढोस्, अन्तिम निर्णय मानवले लिनुपर्छ र त्यसको नैतिक उत्तरदायित्व पनि मानवमा नै रहन्छ। वेदान्त दर्शनमा भनिएको छ, “सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम” — सत्य बोल्नुहोस्, प्रिय बोल्नुहोस्, तर अप्रिय सत्य नबोल्नुहोस्। यसले देखाउँछ कि तथ्यमा आधारित निर्णयमा पनि चेतना र संवेदनशीलता आवश्यक छ।

एआई मानव जीवनको सहायक उपकरण हो। यसको उपयोग सामाजिक सेवा, प्रशासनिक निर्णय, शिक्षा, स्वास्थ्य र अनुसन्धानमा क्रान्तिकारी सुधार ल्याउन सक्छ। तर यसको दिगो र मानव–केन्द्रित प्रयोग तब मात्र सम्भव छ जब मानव निर्णयकर्ताले चेतना, नैतिकता र उत्तरदायित्वलाई आफ्नो कार्यप्रणालीमा समाहित गर्छ। हिन्दू मिथक र वेदान्त दर्शनले स्पष्ट देखाउँछन् कि शक्ति, ज्ञान वा प्रविधि जति उच्च भए पनि चेतनाको अनुपस्थितिमा विनाश अपरिहार्य हुन्छ। डिजिटल मानववादले यही सन्देश दिन्छ—मानवता, नैतिकता र चेतना नै प्रविधिको मार्गदर्शन गर्ने आधार हुन्।

सामाजिक सञ्जाल, अनलाइन शिक्षा, टेलिमेडिसिनजस्ता क्षेत्रहरूमा प्रविधिको उपयोगले प्रगतिको अनुभूति दिन्छ। तर यसले निम्त्याएका मनोवैज्ञानिक, नैतिक र सामाजिक असरहरू बेवास्ता गर्नु घातक हुन्छ। आत्मग्लानि, एक्लोपन, साइबर बुलिङ जस्ता समस्याहरू अब नेपालका किशोरहरूको यथार्थ बनिरहेका छन्। यस्तो अवस्थामा ‘डिजिटल आत्मचेतना’ले सहानुभूति, संवेदनशीलता र सामाजिक उत्तरदायित्वलाई विस्थापित गर्न सक्छ। त्यसैले आवश्यक छ—डिजिटल साक्षरतासँगै डिजिटल नैतिकता, भावनात्मक सहिष्णुता र विवेकपूर्ण प्रविधि प्रयोग सिकाउने शिक्षा। यसले केवल सीप मात्र नभई मानव मूल्य र नैतिक नेतृत्व पनि विकास गर्दछ।

डिजिटल मानववाद प्रविधिप्रतिको विरोध होइन; यो प्रविधिप्रतिको सजग प्रेम हो—जहाँ मानव चेतनाले प्रविधिलाई निर्देशन दिन्छ, प्रविधिले चेतनालाई होइन। यसले प्रविधिलाई उद्देश्य होइन, मानवताको सेवा गर्ने साधनको रूपमा हेर्छ। नेपालजस्ता संक्रमणकालीन समाजमा, जहाँ आधुनिकता र परम्परा बीच द्वन्द्व तीव्र छ, डिजिटल मानववाद मार्गदर्शक सिद्धान्त बन्न सक्छ। यसले नीतिनिर्माता, शिक्षक, प्रविधिविद् र सर्वसाधारण सबैलाई एउटै साझा उद्देश्य—प्रविधिको प्रयोग मानवताको लागि—तर्फ उन्मुख गराउँछ।

एआई र मानव निर्णयको सहकार्य नै उत्तम मार्ग हो। मानव–निर्देशित एआईले मात्र द्रुत, प्रभावकारी र नैतिक निर्णय सुनिश्चित गर्न सक्छ। एआईले निर्णयको गति र सटीकता दिन्छ भने मानवले मूल्य–न्याय, संवेदनशीलता र सामाजिक उत्तरदायित्व सुनिश्चित गर्छ। यस संयोजनबाट मात्र डिजिटल युगमा न्यायपूर्ण, पारदर्शी र नैतिक निर्णय प्रणाली निर्माण गर्न सकिन्छ।

एआईले मानव जीवनमा ठूलो प्रभाव पार्दैछ, तर यसको नैतिक सीमांकन मानव मूल्य र सामाजिक उत्तरदायित्वमा आधारित हुनुपर्छ। मानव–एआई सहकार्यले मात्र द्रुत, न्यायपूर्ण र संवेदनशील निर्णय सुनिश्चित गर्न सक्छ। यदि हामी यस सन्तुलनलाई कायम राख्न सक्यौं भने, एआईले हाम्रो जीवनमा सकारात्मक योगदान दिन सक्छ, तर यदि मानव मूल्यलाई नजरअन्दाज गरियो भने, यसले समाजमा असमानता, अन्याय र नैतिक पतन निम्त्याउन सक्ने खतराले चेतावनी दिन्छ।