मन–बंधनदेखि मोक्षसम्म

मन–बंधनदेखि मोक्षसम्म

तोमनाथ उप्रेती

बिषय प्रवेश

मानव जीवनको मूल उद्देश्य के हो ? अधिकांश मानिसहरू दैनिक जीवनका सुख–दुःख, सफलता–असफलतामा व्यस्त रहन्छन्, तर जीवनको गहिरो सत्य खोज्नेहरूका लागि यो प्रश्न अझै गम्भीर हुन्छ। दर्शनशास्त्रको दृष्टिमा, जीवनको सबैभन्दा ठूलो यात्रा भनेको मनको बन्धनहरूबाट स्वतन्त्र भएर मोक्ष प्राप्त गर्नु हो।

मन–बंधन भन्नाले हाम्रो चेतनामा जरा गाडेर बसेका आसक्ति, लोभ, ईर्ष्या, घृणा, भय र अहंकारका गाँठाहरू बुझिन्छ। यी अदृश्य जञ्जालहरूले मानिसलाई स्वतन्त्रताको अनुभूति गर्नबाट रोक्छन्। हामी आफूलाई स्वतन्त्र ठान्छौं, तर हाम्रो निर्णय, सोच र व्यवहार अक्सर यिनै मानसिक बन्धनहरूको नियन्त्रणमा हुन्छ।

मोक्ष भनेको केवल मृत्युपश्चातको अवस्था होइन, यो त चेतनाको त्यो अवस्था हो जहाँ मानिस पूर्ण रूपमा आन्तरिक शान्ति, सत्य र स्वतन्त्रताको अनुभव गर्छ। वेदान्त दर्शन भन्छ—”मुक्ति कुनै नयाँ वस्तु प्राप्त गर्नु होइन, बरु जुन सत्य सदा भित्रै थियो, त्यसलाई अनुभव गर्नु हो।” यसको अर्थ, मोक्ष बाहिर खोज्ने वस्तु होइन, आत्मज्ञानमार्फत भित्रै पत्ता लगाउनुपर्ने सत्य हो।

मन–बंधनबाट मोक्षसम्मको यात्रा आत्मचिन्तन, साधना र अनुशासनको अभ्यासले सम्भव हुन्छ। योग र ध्यान जस्ता साधनाले मनलाई स्थिर र शुद्ध बनाउन मद्दत गर्छन्। जब मन अशान्त हुन्छ, त्यसले हामीलाई बन्धनमा राख्छ; जब शान्त हुन्छ, त्यसले स्वतन्त्रता प्रदान गर्छ। श्रीमद्भगवत गीता भन्छ—”उद्धरेदात्मनात्मानं” अर्थात् आफ्नो आत्मालाई आफैले उन्नति गर, किनकि तिम्रो आत्मा नै तिम्रो मित्र र शत्रु हो।

यो यात्रा केवल व्यक्तिगत कल्याणका लागि होइन, सामाजिक रूपान्तरणका लागि पनि महत्त्वपूर्ण छ। जब एक व्यक्ति आफ्नो मानसिक बन्धनबाट मुक्त हुन्छ, उसमा सहिष्णुता, करुणा र समानताको भावना जागृत हुन्छ। यस्तो चेतनायुक्त व्यक्तिले समाजमा द्वेष, अन्याय र हिंसा घटाउन योगदान पुर्याउँछ।

मन–बंधनदेखि मोक्षसम्मको यात्रा जीवनको सबैभन्दा पवित्र यात्रा हो। यो मार्ग सजिलो छैन—यसका लागि धैर्यता, निरन्तर अभ्यास र आत्म–अनुशासन आवश्यक छ। तर एक पटक यो अनुभूति भएपछि, मानिस कुनै पनि परिस्थिति, सुख–दुःख वा जन्म–मृत्युलाई पार गरेर अनन्त शान्ति र आनन्दमा बाँच्न सक्छ। यही हो साँचो स्वतन्त्रता—जसलाई न समयले बाँध्न सक्छ, न मृत्युले अन्त्य गर्न सक्छ।

मानव जीवनको सार आत्मबोध हो, र यसको यात्रा बाहिरी संसारमा होइन, अन्तर्मनमा सुरु हुन्छ। मन एउटा मन्दिर हो जहाँ ईश्वरको अनुभूति हुन्छ, तर मोह, लोभ, क्रोध र भ्रमले यसलाई ढाक्छन्। त्यसैले आत्मसाक्षात्कारको पहिलो चरण मनको शुद्धि हो। वेद, उपनिषद् वा बौद्ध दर्शन—सबैले आत्मचिन्तन र आत्मविश्लेषणमा जोड दिन्छन्।

यदि मनभित्र प्रवेश भएन भने बाहिरी पूजा र कर्मकाण्ड औपचारिकता मात्र रहन्छ। साँचो भक्ति र शान्ति आन्तरिक अनुभूतिबाट आउँछ, बाह्य क्रियाबाट होइन। अशान्त, ईर्ष्या र लोभले भरिएको मनलाई बाहिरी पूजाले शुद्ध गर्न सक्दैन; यसको लागि आत्मज्ञान, ध्यान, विवेक र सत्य आचरण आवश्यक छ।

आजको युगमा मानिस बाहिरी सुख र पदको खोजमा छन्, तर आन्तरिक अशान्ति बढ्दो छ। यसको कारण मनभित्र नझाँक्नु र आत्माको मौन स्वर नबुझ्नु हो। मुक्ति भनेको मृत्युपछिको अवस्था मात्र होइन, मोह–माया र आत्मविस्मरणबाट जीवनमै छुटकारा पाउनु हो।

मुक्ति ज्ञान पढेर मात्र सम्भव हुँदैन; तपस्या, मनन, मौन र ध्यानका अभ्यास, योग, ब्रह्मचर्य र संयमका माध्यमबाट मनलाई नियन्त्रण गरी आत्मप्रकाशतर्फ लैजानु पर्छ। गीता भन्छ—”उद्धरेदात्मनात्मानं”—आत्मा नै आफ्नो उद्धारकर्ता हो, र मुक्ति अन्तर्मनको शुद्धिबाट सम्भव हुन्छ।

मनको मन्दिरबाट मुक्ति खोज्ने यात्रा एकान्त, मौन छ। यस यात्रामा पदचाप सुनिँदैन, आत्माको स्वर गुञ्जिन्छ। यो यात्रा संघर्षले भरिएको हुन्छ, किनकि मन कहिले शत्रु त कहिले साथी बन्छ। तर जसले यो यात्रा पार गर्छ, उसले स्वच्छन्दता, प्रेम, करुणा र चिरशान्तिको स्पर्श पाउँछ। त्यसैले मुक्ति भनेको कतै टाढाको लक्ष्य होइन, त्यो त यही क्षण, यही श्वास र यही चित्तशुद्धिमा लुकेको दिव्य अनुभूति हो — जुन खोज्न हामीले केवल आफ्नो मनको मन्दिरमा प्रवेश गर्नुपर्छ।

आजको यान्त्रिक र भागदौडपूर्ण जीवनशैलीले मानिसलाई बाह्य भौतिकता तर्फ यति धेरै आकर्षित बनाइदिएको छ कि उसले आफ्नै अस्तित्व, आत्मा र अन्तर्मनको शान्तिलाई बिर्सन थालेको छ। तर आत्मा कुनै टाढाको रहस्य होइन, त्यो त हाम्रो अस्तित्वको मूल हो, जुन बाहिरी संसार हेरेर मात्र होइन, अन्तर्मनमा झुल्किएर  भेटिन्छ। आत्माको तीर्थयात्रा शरीरले मन्दिर, गुफा वा धाममा गइरहनु होइन बरु आत्मालाई सत्य, शान्ति र चैतन्यको मार्गमा अग्रसर गराउनु हो। बाह्य यात्राले दृश्य परिवर्तन दिन सक्छ, तर अन्तर्मनको उज्यालो प्राप्त गर्न अन्तरिक यात्राको आवश्यकता पर्छ। आत्मा हाम्रो अस्तित्वको मूल हो र त्यसको खोज मौनता, ध्यान र आत्मपरीक्षणबाट मात्रै सम्भव हुन्छ।वास्तविक तीर्थयात्रा भनेको लोभ, घृणा र अहंकार त्यागेर प्रेम, करुणा, क्षमा र सत्यमा स्थिर रहनु हो। जुन क्षण हामी आफूभित्र फर्कन्छौं, त्यो नै हाम्रो यात्रा सुरु हुन्छ।

पूर्वीय दर्शनमा आत्मालाई चैतन्य र शुद्ध चेतनाको केन्द्र मानिन्छ, जसले बाह्य भोग्य पदार्थमा होइन, अन्तरमनमा वास गर्छ। उपनिषद्, गीता, योग र बुद्ध दर्शनले आत्माको मार्गलाई आत्मबोध, आत्मानुशासन र मोक्षको यात्राको रूपमा चित्रण गर्छन्। “आत्मानं विद्धि” — आफ्नो आत्मालाई चिन — भन्ने उपनिषद्को वाणीले व्यक्तिको चेतनालाई भित्रतिर फर्कन प्रेरित गर्छ। आत्मबोधले जीवनको लक्ष्य प्रस्ट पार्छ, आत्मानुशासनले इच्छालाई नियन्त्रणमा राख्छ, र अन्ततः अहंकार, मोह र कर्मबन्धनबाट मुक्ति प्राप्त हुन्छ। यो यात्रा कुनै बाहिरी गन्तव्य नभई जीवनको अन्तर्मनमा पुग्ने साक्षात्कार हो, जहाँ शान्ति र सन्तोषको अनुभूति हुन्छ।

आजको प्रविधिप्रधान युगले मानिसलाई बाह्य दुनियाँमा अल्झाइरहेको छ। स्मार्टफोन, सामाजिक सञ्जाल र उपभोक्तावादी जीवनशैलीले मानिसको ध्यान बाह्यतामा सीमित पारिदिएको छ। आत्मस्मरण र आत्मचिन्तनको परम्परा हराउँदै गएको छ। शिक्षाले प्राविधिक दक्षता त दिइरहेको छ, तर आत्मबोध, विवेक र नैतिकताको अभाव झनै गहिरिँदो छ। गीता भन्छ, “यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति…” — जब आत्मिक मूल्यहरूमा ह्रास हुन्छ, तब असन्तुलन जन्मन्छ। त्यसैले शिक्षा प्रणालीले सूचनाको संकलन मात्र होइन, चेतनाको जागरण पनि गर्न आवश्यक छ।

ध्यान र मौन साधना आत्मबोधको सबैभन्दा प्रभावकारी र प्रमाणित साधन हुन्, किनभने यी दुवैले सीधै मनको जडमा पुग्छन्। ध्यान केवल आसन बस्ने क्रिया होइन; यो चेतनालाई अशान्तिबाट मुक्त गरी अन्तरयात्रातर्फ डोऱ्याउने गहिरो मानसिक अनुशासन हो। योगशास्त्रको “चित्तस्य शुद्धये योगः” भन्ने सूत्रले स्पष्ट देखाउँछ—चित्तको शुद्धि बिना आत्मबोध सम्भव छैन। अशुद्ध चित्तमा सत्यको प्रतिविम्ब विकृत हुन्छ, जस्तै मल्लिन पानीमा चन्द्रको छवि टेढो देखिन्छ।

मौन साधनाले यो प्रक्रिया अझ प्रभावकारी बनाउँछ। “मौनं परं तपः” भन्ने वाक्य केवल कवितात्मक प्रशंसा होइन, एक कठोर दार्शनिक सत्य हो—किनभने मौनले बाहिरी कोलाहल मात्र होइन, भित्रको निरर्थक सोचको प्रवाहलाई पनि कम गर्छ। मौनमा प्रवेश गर्दा व्यक्ति आफ्नै कमजोरी, मोह र आकांक्षासँग प्रत्यक्ष साक्षात्कार गर्छ, जसबाट आत्मविश्लेषण र आत्मशुद्धि सम्भव हुन्छ।

तर केवल ध्यान र मौन पर्याप्त छैनन्; ती सात्त्विक जीवनशैलीको आधारमा टेकेर मात्र फलदायी हुन्छन्। “अन्नमयं हि मनः”—जस्तो अन्न, त्यस्तै मन—भन्ने सिद्धान्तले आहारको शुद्धतालाई मानसिक शुद्धिसँग प्रत्यक्ष जोडेको छ। शुद्ध भोजन, सत्य वचन, संयमित व्यवहार र अहिंसा यस जीवनशैलीका चार स्तम्भ हुन्।

अहिंसा पनि सतही रूपमा बुझ्नु हुँदैन—यो केवल शारीरिक हिंसा टार्नु मात्र होइन, मन, वाणी र व्यवहारमा करुणा र क्षमा स्थापन गर्नु हो। “अहिंसा परमो धर्मः” भन्ने महाभारतको घोषणाले यो सिद्धान्तलाई नैतिकताको सर्वोच्च स्तरमा राख्छ। घृणा, लोभ र प्रतिशोध त्याग्ने क्षणमा मात्र प्रेम, क्षमा र आत्मिक स्थिरता जन्मिन्छ।

जब ध्यान र मौन साधना सात्त्विक जीवनशैलीसँग मिल्छन्, तब मनको मन्दिरबाट मोह–माया र द्वन्द्वको धुलो पूर्णतया सफा हुन्छ। त्यसपछि मात्र आत्मा उज्यालो भएर बाहिरी संघर्षभन्दा भित्रको शान्तिमा रमाउन सक्षम हुन्छ—यही हो मुक्ति खोज्ने तार्किक र व्यावहारिक मार्ग।

वर्तमान समाजमा आध्यात्मिकता कुनै विलासी अवधारणा होइन, यो आवश्यकता हो। मानसिक स्वास्थ्यको संकट, सामाजिक तनाव, आत्महत्या, र डिप्रेशन जस्ता समस्याहरूको समाधान आध्यात्मिक जागरणमा छ। जब व्यक्ति आफ्नो आत्मासँग जोडिन्छ, ऊ बाह्य संसारका चञ्चलता, लोभ, ईर्ष्या र प्रतिस्पर्धाबाट स्वतः अलग हुन थाल्छ। आत्मासँगको सम्बन्धले व्यक्ति भित्रैबाट सन्तोष, शान्ति र स्थिरता अनुभव गर्न थाल्छ। यस्तो व्यक्ति बाह्य वस्तु, पद, प्रतिष्ठा वा प्रशंसामा मात्रै आश्रित हुँदैन, बरु आफ्नो अन्तरात्माको उज्यालोबाट नै प्रेरित हुन्छ।

आधुनिक युगमा मानिसहरू प्रायः बाहिरी उपलब्धिमा आफ्नो मूल्य खोज्न खोज्छन्—धन, सौन्दर्य, सामाजिक मान्यता। तर जब यी सबै कुराले पनि पूर्ण सन्तोष दिन सक्दैनन्, तब व्यक्तिमा मानसिक थकान, तनाव र रिक्तता देखा पर्छ। आत्मासँगको सम्बन्धले यिनै भावनात्मक अभावहरूलाई भरिदिन्छ।

उपनिषदमा भनिएको छ — “आत्मा व आत्मसन्तोष एव परमानन्दः।” अर्थात् आत्मामा रमाउनु नै साँचो आनन्द हो। जब हामी ध्यान, मौन, साधना, सात्त्विक विचार र जीवनशैलीको माध्यमबाट आत्मासँग जोडिन्छौं, तब हामीलाई सच्चा सन्तोष प्राप्त हुन्छ।त्यसैले, आत्मासँगको सम्बन्ध नै जीवनको स्थायी आधार हो। जब व्यक्ति आत्मामा केन्द्रित हुन्छ, ऊ प्रत्येक परिस्थितिमा धैर्य, विवेक र सन्तुलनका साथ अगाडि बढ्न सक्छ र यही नै जीवनको साँचो समृद्धि हो।

“अन्तः सुखः, अन्तः रमः, अन्तः ज्योतिः स योगी।” — भगवद्गीता
“जो भित्रै सन्तोषी, रमणीय र प्रकाशयुक्त छ, उही सच्चा योगी हो।”

जब व्यक्ति आत्मसाक्षात्कारको अनुभवमा पुग्छ, उसले जीवनको उद्देश्य, सत्य र शाश्वत आनन्दलाई बुझ्न थाल्छ। आत्मसाक्षात्कारले अहंकारको पटाक्षेप गर्छ र व्यक्तिमा विनम्रता, करुणा र क्षमाशीलता जन्माउँछ।

भगवद्गीतामा भनिएको छ— “विद्या विनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि… पण्डिताः समदर्शिनः।” अर्थात् आत्मसाक्षात्कार प्राप्त पण्डित सबैमा एकै आत्मा देख्छन्। यसले व्यक्ति भित्र समभाव, सहिष्णुता र सेवा भाव पैदा गर्छ।आत्मसाक्षात्कारको फलस्वरूप व्यक्ति बाह्य सुखमा हैरान हुँदैन; ऊ भित्रैबाट सन्तुष्ट, शान्त र आनन्दित रहन सक्छ। उसले दुःखमा पनि सन्तुलन राख्छ र सुखमा अहंकार गर्दैन। त्यस्ता मानिस समाजमा शान्तिका दीप बन्न सक्छन्—अरूलाई मार्ग देखाउने, प्रेरणा दिने। आत्मसाक्षात्कारले व्यक्तिगत मुक्ति मात्र होइन, सामाजिक शुद्धिकरण र मानवीय मूल्यहरूको पुनर्जागरणमा पनि महत्वपूर्ण योगदान दिन्छ। आत्मसाक्षात्कार प्राप्त व्यक्ति नै साँचो अर्थमा बुद्ध, योगी वा ज्ञानी कहलिन्छ।

आत्माको अन्तर्मुखी यात्रा कठिन अवश्य छ, तर यसले दिने फल अमूल्य छ — शान्ति, आनन्द, सहिष्णुता, र साँचो स्वतन्त्रता। जब मानिस आफूभित्रको दैवी तत्त्वलाई चिन्छ, ऊ संसारको अस्थिरतामा पनि अडिग रहन्छ।

आत्माको अन्तर्मुखी तीर्थयात्रा कुनै तिथि वा स्थानमा सिमित हुँदैन। यो यात्रा हरेक श्वासमा, हरेक क्षणमा, हाम्रो चेतनाको अन्तरतहमा घटित भइरहेको हुन्छ। यो यात्रा बाहिरी आडम्बर होइन — शुद्धता, मौनता, आत्मसाक्षात्कार र शान्तिको सूक्ष्म मार्ग हो। हामीले यो यात्रा सुरु गर्यौं भने, व्यक्तिगत रूपान्तरण मात्र होइन, समष्टिगत शान्ति र मानवता पनि सम्भव छ।

मनको मन्दिरबाट मुक्ति खोज्नु आत्मिक यात्राको सार हो—जहाँ व्यक्ति बाह्य तृष्णा, मोह र विकारहरू त्यागेर आफ्नो अन्तरात्माको साक्षात्कार गर्छ। पूर्वीय दर्शन, योग, ध्यान र सात्त्विक जीवनशैलीले आत्मचेतना जागृत गराई सत्य, शान्ति र प्रेममा आधारित जीवन पथ देखाउँछ। आधुनिक जीवनको दौडधुप, प्रदूषित चेतना र आत्मविस्मृतिले भरिएको युगमा आत्मप्रकाश नै स्थायी समाधान हो। “आत्मानं विद्धि” भन्ने उपनिषद्को सन्देशले हामीलाई मनको अन्धकारबाट उज्यालो तर्फ लैजान्छ। मुक्ति कुनै परलोकीय कल्पना होइन—त्यो त यही जीवनमा सम्भव छ, जब हामी स्वयंलाई चिन्छौं, स्वीकार्छौं र आत्मा अनुसार बाँच्न थाल्छौं। यही हो मुक्ति—मनको मन्दिरबाट निस्किएको शुद्ध प्रकाश।