भ्वाइस खबर
भावनात्मक बुद्धिमत्ता (Emotional Intelligence – EI) र सार्वजनिक व्यवस्थापनमा यसको महत्त्व
तोमनाथ उप्रेती
भावनात्मक बुद्धिमत्ता (Emotional Intelligence – EI) भन्नाले व्यक्तिको आफ्ना भावनालाई चिन्न, नियन्त्रित गर्न र उपयुक्त रूपमा व्यक्त गर्न सक्ने क्षमता मात्र नभई, अरूको भावना बुझ्ने, सम्मान गर्ने र त्यसअनुसार व्यवहार समायोजन गर्ने कौशललाई जनाउँछ। ड्यानियल गोलम्यानले यसलाई पाँच मुख्य आयाममा विभाजन गरेका छन्—आत्मचेतना (self-awareness), आत्म-नियन्त्रण (self-regulation), प्रेरणा (motivation), सहानुभूति (empathy) र सामाजिक सीप (social skills)।
सार्वजनिक व्यवस्थापनमा EI को महत्त्व अझै बढी हुन्छ किनभने प्रशासक वा सार्वजनिक पदाधिकारीलाई दैनिक रूपमा विविध प्रकारका हितसमूह, नागरिक, कर्मचारी, तथा राजनीतिक दबाबसँग अन्तरक्रिया गर्नुपर्ने हुन्छ। यस्ता परिस्थितिमा नियम-कानूनको पालनाले मात्र सुशासन सुनिश्चित हुँदैन; आवश्यक पर्छ—भावनात्मक संवेदनशीलता, निर्णयमा सहानुभूति, र अन्तरव्यक्तिक सम्बन्ध कौशल।
नेपाल जस्तो बहुसांस्कृतिक र विविधतायुक्त समाजमा प्रशासकलाई विभिन्न जातीय, भाषिक, सांस्कृतिक र धार्मिक पृष्ठभूमिबाट आएका नागरिकसँग व्यवहार गर्नुपर्छ। यदि उनीसँग EI छ भने उसले नागरिकको असन्तुष्टि, पीडा वा अपेक्षालाई भावनात्मक दृष्टिले बुझ्छ, त्यसलाई सम्मान गर्छ र समाधान प्रक्रियामा समावेश गर्ने सम्भावना बढी हुन्छ। यसले प्रशासनिक निर्णयलाई मानवीय, न्यायसंगत र स्वीकार्य बनाउँछ।
EI को आधारभूत अवधारणा व्यवस्थापनमा प्रयोग गर्दा दुई प्रमुख पक्षमा योगदान पुर्याउँछ:
१. आन्तरिक पक्ष (Internal dimension): प्रशासक वा कर्मचारीको आत्म-अनुशासन, क्रोध नियन्त्रण, तनाव व्यवस्थापन, कार्यप्रेरणा वृद्धि।
२. बाह्य पक्ष (External dimension): नागरिकसँगको सकारात्मक अन्तरक्रिया, टीम वर्क, सहकार्य, नेतृत्वमा विश्वास, पारदर्शिता।
यसको प्रयोग बिना प्रशासन अक्सर कठोर, असंवेदनशील र असमान देखिन्छ। त्यसैले EI लाई सार्वजनिक व्यवस्थापनको आधारभूत मानवीय गुणका रूपमा परिभाषित गर्न सकिन्छ। यो “सॉफ्ट स्किल” होइन, बरु नीति निर्माण, सेवा प्रवाह र समावेशी शासनको मेरुदण्ड हो।
सार्वजनिक प्रशासनको नेतृत्व प्राविधिक ज्ञान वा नियमको पालनमा मात्र सीमित हुँदैन; नेतृत्वलाई प्रभावकारी बनाउन भावनात्मक बुद्धिमत्ता अपरिहार्य हुन्छ। निर्णय प्रक्रियामा नेताले विभिन्न चाप, विरोधाभासी माग र असन्तुलित हितबीच सन्तुलन खोज्नुपर्छ। यस्तो अवस्थामा EI ले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
पहिलो, आत्मचेतना। नेताले आफ्नो भावनालाई बुझ्न सके मात्र सही निर्णयमा पुग्छ। उदाहरणका लागि, आक्रोश वा पूर्वाग्रहमा आधारित निर्णय अक्सर अन्यायपूर्ण हुन्छ। आत्मचेतनाले नेतालाई निष्पक्ष र विवेकपूर्ण बनाउँछ।
दोस्रो, आत्म-नियन्त्रण। सार्वजनिक पदाधिकारीलाई निरन्तर आलोचना, असफलता र दबाबको सामना गर्नुपर्छ। यदि उसले आफ्ना नकारात्मक भावनालाई नियन्त्रण गर्न सक्दैन भने निर्णयहरू प्रतिक्रियात्मक र अल्पकालीन हुन्छन्। आत्म-नियन्त्रणले दीर्घकालीन रणनीति बनाउने क्षमता दिन्छ।
तेस्रो, सहानुभूति। नेताले नागरिक वा कर्मचारीको समस्यालाई भावनात्मक दृष्टिले बुझ्दा मात्र तिनीहरूको विश्वास जित्छ। सहानुभूतिपूर्ण निर्णयले सामाजिक स्वीकृति र दीर्घकालीन स्थायित्व दिन्छ।
चौथो, सामाजिक सीप। निर्णय प्रक्रियामा विभिन्न सरोकारवालालाई एकै ठाउँमा ल्याउने, छलफल गर्ने र सहमति निर्माण गर्ने कार्य बिना सम्भव हुँदैन। यसका लागि EI-आधारित संवाद सीप अनिवार्य हुन्छ।
नेपालको सन्दर्भमा, विकासका प्राथमिकता, सेवा प्रवाह, वा भ्रष्टाचार नियन्त्रणजस्ता निर्णयहरू अक्सर विवादास्पद हुन्छन्। नेतासँग EI भएन भने, यस्तो विवादलाई उसले अधिकारवादी ढंगले सम्बोधन गर्छ, जसले असन्तोष बढाउँछ। तर EI भएको नेताले सहभागितामूलक शैली अपनाउँछ, जुन दीर्घकालीन सुशासनको आधार हो।त्यसैले, सार्वजनिक व्यवस्थापनमा EI नेतृत्वको “मानवीय आयाम” हो। यो बिना नेतृत्व प्राविधिक प्रशासन हुन्छ; तर EI सहित नेतृत्व भावनात्मक रूपमा बुद्धिमान, स्वीकार्य र प्रभावकारी शासनमा रूपान्तरण हुन्छ।
EI को कमी हुँदा सार्वजनिक व्यवस्थापन असंवेदनशील, अविश्वसनीय र कठोर बन्छ। यसको प्रत्यक्ष असर नागरिकसँगको सम्बन्ध, सेवाप्रवाहको गुणस्तर र सुशासनको वैधतामा पर्छ।
मुख्य समस्याहरू:
१. नागरिक असन्तुष्टि: प्रशासक वा सेवाप्रदाता भावनात्मक दृष्टिले संवेदनशील नभएमा नागरिकलाई अपमानित महसुस हुन्छ। यसले सरकारप्रतिको विश्वास घटाउँछ।
२. आन्तरिक तनाव: EI नभएका कर्मचारीहरूबीच सहकार्य र टीम वर्क कमजोर हुन्छ, जसले दक्षतामा गिरावट ल्याउँछ।
३. निर्णयमा पूर्वाग्रह: भावनात्मक अज्ञानता भएको नेताले व्यक्तिगत भावनामा आधारित निर्णय गर्छ। यसले न्यायमा असमानता ल्याउँछ।
४. दबाबमा कमजोरी: EI नभएका प्रशासकले दबाब वा संकटका बेला संयमता हराउँछन्, जसले प्रशासनलाई अस्थिर बनाउँछ।
५. भ्रष्टाचार र दुरुपयोग: सहानुभूति वा नैतिक आत्मचेतना नहुँदा सत्ता वा स्रोतको दुरुपयोग बढ्छ।
नेपालको अवस्थाले यी समस्या स्पष्ट देखाउँछ—नागरिक सेवामा असभ्य व्यवहार, प्रहरी वा प्रशासनिक सेवामा कठोर शैली, राजनीतिक हस्तक्षेपप्रति अत्यधिक प्रतिक्रियात्मक व्यवहार। यी सबै EI को कमीका लक्षण हुन्।
यसैले, EI को कमी व्यक्तिगत कमजोरी होइन; यो संस्थागत संकट हो। यसले सुशासनलाई कमजोर बनाउँछ, जसले अन्ततः भ्रष्टाचार, असमानता र नागरिक आक्रोश निम्त्याउँछ।
भावनात्मक बुद्धिमत्ता प्रशासनिक अध्ययनमा अपेक्षाकृत नयाँ विषय भए पनि हाल यसबारे महत्वपूर्ण छलफल हुँदैछ। मुख्य मुद्दाहरू:
१. प्रशिक्षणको आवश्यकता: EI प्राविधिक ज्ञान जस्तै पाठ्यक्रममा समावेश गर्नुपर्ने वा व्यक्तिगत अनुभवबाट सिक्ने भन्ने विवाद छ।
२. मापन र मूल्याङ्कन: EI लाई कसरी मापन गर्ने भन्ने प्रश्न खुला छ। IQ वा प्राविधिक दक्षताभन्दा EI को मापन जटिल हुन्छ।
३. संस्कृति–विशिष्टता: EI को अभ्यास संस्कृतिअनुसार फरक पर्न सक्छ। नेपालमा सामूहिक मूल्य, परिवार र धर्म–संस्कृतिले EI को परिभाषा पश्चिमी परिभाषाभन्दा भिन्न बनाउन सक्छ।
४. नीति निर्माणमा समावेशीकरण: EI लाई व्यवस्थापनको औपचारिक संरचनामा कसरी समावेश गर्ने भन्ने विवाद छ।
५. समानुपात: भावनामा मात्र केन्द्रित हुँदा निर्णय भावनात्मक पक्षपाती हुने खतरा हुन्छ; त्यसैले तर्क र भावना बीच सन्तुलन कायम गर्नुपर्ने हुन्छ।
यी मुद्दाले देखाउँछ कि EI प्रशासनमा अत्यन्त आवश्यक भए पनि यसको व्यवहारिक कार्यान्वयन सहज छैन। नेपालमा यसबारे छलफल सुरु भए पनि अझै संस्थागत अभ्यास दुर्लभ छ।
EI सुदृढ बनाउन रणनीतिक रोडम्याप आवश्यक हुन्छ।
१. शिक्षा र प्रशिक्षण: सार्वजनिक प्रशासन तथा व्यवस्थापन शिक्षामा EI अनिवार्य विषय बनाउनुपर्छ।
२. सेवा प्रवेशमा परीक्षण: PSC वा अन्य भर्ती प्रक्रियामा EI मूल्याङ्कन गर्ने मनोवैज्ञानिक परीक्षण अनिवार्य गर्न सकिन्छ।
३. सेवामा निरन्तर तालिम: EI सुधारका लागि नेतृत्व, संवाद, सहानुभूति र तनाव व्यवस्थापन सम्बन्धी कार्यशाला आयोजना गर्नुपर्छ।
४. संस्थागत प्रोत्साहन: EI प्रदर्शन गर्ने कर्मचारीलाई पुरस्कार र बढुवामा प्राथमिकता दिन सकिन्छ।
५. संस्कृति र मूल्य: सहकार्य, सहानुभूति, र सामाजिक उत्तरदायित्वलाई संस्थागत मूल्य बनाउनुपर्छ।
६. संकट व्यवस्थापन अभ्यास: EI को अभ्यास आपतकालीन परिस्थितिमा गर्न सकिन्छ—उदाहरण: प्राकृतिक विपद् वा नागरिक आन्दोलन।
नेपालको सन्दर्भमा, यो रोडम्यापले प्रशासनलाई कठोर कानुनी शैलीभन्दा बढी मानवीय, जवाफदेही र नागरिकमैत्री बनाउन मद्दत पुर्याउँछ।
EI र सुशासनबीचको सम्बन्ध भविष्यको लोकतन्त्रका लागि निर्णायक हुन्छ। EI ले पारदर्शिता, जवाफदेहिता, सहभागिता र समानताको मूल्यलाई भावनात्मक रूपमा आधार दिन्छ।
भविष्यमा यसलाई गहिर्याउन निम्न उपाय आवश्यक हुन्छन्:
यसरी, भविष्यको शासन ‘Rule by law’ मा होइन, ‘Rule with empathy and wisdom’ मा आधारित हुन्छ। EI नै सुशासनको भावनात्मक मेरुदण्ड हो।
नेपालको सन्दर्भमा भावनात्मक बुद्धिमत्ता (EI) आधारित रोडम्यापले सार्वजनिक प्रशासनलाई कानुनी अनुशासनमा सीमित नगरी मानवकेन्द्रित बनाउन सहयोग पुर्याउँछ। हाम्रो प्रशासन अझै पनि प्रायः आदेश–निर्देशन र पदानुक्रममा आधारित कठोर संरचनाले परिचालित छ, जसले नागरिक र कर्मचारीबीच दूरी बढाएको छ। तर EI को अभ्यासले प्रशासकलाई नागरिकको पीडा, अपेक्षा र असन्तोष बुझ्ने क्षमतामा सुदृढ पार्छ। सहानुभूति र आत्मनियन्त्रणले सेवाप्रवाहलाई संवेदनशील बनाउँछ भने सामाजिक सीपले सहकार्य र विश्वास निर्माण गर्छ।
यदि यो रोडम्याप व्यवहारमा लागू गरियो भने, प्रशासकले कानुनी प्रक्रिया मात्र होइन, नागरिक भावनालाई समेत महत्व दिनेछन्। यसले सेवामा जवाफदेहिता, पारदर्शिता र मानवीयता बढाउँछ। कर्मचारीबीचको सहकार्य सुधारिने, भ्रष्टाचारमा कमी आउने र नागरिकलाई अपमानित नभई सम्मानित महसुस गराउने वातावरण सिर्जना हुन्छ। अन्ततः, EI-आधारित प्रशासनले शासनलाई कठोर कानुनी संरचनाबाट नागरिकमैत्री र जिम्मेवार शासनतर्फ रूपान्तरण गर्नेछ।
भावनात्मक बुद्धिमत्ता (EI) बिना सुशासन कानुनी संरचना र प्राविधिक प्रक्रिया मात्र हुन्छ, जसमा मानवीय संवेदना हराइरहन्छ। EI ले प्रशासकलाई आत्मचेत, सहानुभूति र सामाजिक सीपमार्फत नागरिकसँग जोड्छ। यसले पारदर्शिता, जवाफदेहिता र सहभागितामूलक शासनलाई जीवन्त बनाउँछ। नागरिकले राज्यलाई कठोर शक्ति होइन, संवेदनशील अभिभावकको रूपमा अनुभव गर्छन्। यसैले, EI नै सुशासनको भावनात्मक मेरुदण्ड हो, जसले शासनलाई मानवकेन्द्रित, विश्वासप्रद र दीर्घकालीन स्थायित्वयुक्त बनाउँछ।
भ्वाइस खबर
प्रतिक्रिया