ज्येष्ठ नागरिकको सम्मानमा नीतिगत पुनर्समीक्षा

तोमनाथ उप्रेती

“मातृदेवो भवः, पितृदेवो भवः” — वेदको यो उद्घोष आध्यात्मिक श्रद्धा मात्र होइन, सामाजिक चेतनाको गहिरो दिग्दर्शन हो। आमा–बुबाको अस्तित्व जीवनको आधार हो भने, ज्येष्ठ नागरिक जीवनको सार हुन्। उनीहरू विगतको अमूल्य सम्पत्ति, वर्तमानको मार्गदर्शन र भविष्यको उज्यालो हुन्। कसरी समाजले आफ्ना वृद्धहरूलाई हेर्छ र व्यवहार गर्छ, त्यो समाजको नैतिकता, चेतना र सम्वेदनशीलताको आँखीझ्याल जस्तै हुन्छ। वृद्धहरूलाई सम्मान र माया गर्ने संस्कार भनेको मात्र परम्परागत मूल्य होइन, आधुनिक सामाजिक चेतनाको आवश्यक पक्ष हो।

नेपालजस्तो सभ्यता र संस्कृतिले गहिरो रुपमा परिभाषित मुलुकमा ज्येष्ठ नागरिकको स्थान पूजनीय र सम्माननीय हुनु स्वाभाविक हो। तर विडम्बना यो छ कि आर्थिक र भौतिकतावादी प्रवृत्तिहरूले पितृ–मातृ धर्मलाई कमजोर बनाउँदैछन्। केही मानिसहरू आर्थिक असहजतालाई बहाना बनाएर आफ्ना वृद्धहरूबाट पलायन गर्ने प्रवृत्ति बढाइरहेका छन्। यसले पारिवारिक सम्बन्धहरूमा भंग हुने मात्र होइन, समाजको नैतिक पतन र सामाजिक आत्माको खल्बल्याउने खतरा पनि निम्त्याउँछ।

वृद्धाश्रम जस्ता संरचनाहरूलाई स्नेह र जिम्मेवारीको विकल्प होइन, पलायनको संकेतका रूपमा लिने प्रवृत्ति बढ्नु गम्भीर चिन्ताको विषय हो। वृद्धहरूलाई परित्याग गरिनु भनेको हाम्रो सभ्यताको आत्मालाई चोट पुर्‍याउनु हो। वृद्धहरूको सम्मान र हेरचाह मात्र एक पारिवारिक जिम्मेवारी होइन, सामाजिक कर्तव्य पनि हो, जसले समाजलाई समृद्ध र संवेदनशील बनाउँछ।

यसैले, हाम्रो सामाजिक सोच र व्यवहारमा परिवर्तन आवश्यक छ। हामीले आर्थिक अवस्थालाई बहाना बनाएर आफ्ना ज्येष्ठ नागरिकहरूलाई तिरस्कार गर्ने प्रवृत्तिलाई रोक्नुपर्छ र पारिवारिक र सामाजिक रूपमा उनीहरूको सम्मान र माया गर्नुपर्छ। यही सद्भाव र सम्मानले मात्र हाम्रो समाजको जीवन्तता र मानवता कायम रहन्छ।

ज्येष्ठ नागरिकहरू केवल उमेरले बृद्ध छैनन्, अनुभवले विराट छन्। उनीहरूको जीवनशैली, संघर्ष र मूल्यबोध नयाँ पुस्ताका लागि जिउँदो विश्वविद्यालय हुन्। उनीहरू सन्दर्भ हुन् — जसको आधारमा आगामी पुस्ताले राष्ट्र निर्माणको आयाम र मूल्य निर्धारण गर्नेछ। त्यसैले, उनीहरूको अनुभवको सम्मान गर्नु भनेको आत्मपहिचानको रक्षामा उभिनु हो।

दुःखको कुरा के छ भने, आजको नेपालमा ती जीवन–द्रष्टाहरूलाई बृद्धाश्रममा विस्थापित गर्ने प्रवृत्ति तीव्र रूपमा बढ्दैछ। ती बुबाआमा, जसले जीवनभर हामीलाई माया, शिक्षा, संस्कार र जीवनका सन्तुलनहरू सिकाएका थिए, तिनैलाई परित्याग गर्नु हाम्रो नैतिक पतनको स्पष्ट सूचक हो। यो परिस्थिति केवल व्यक्तिगत मात्र होइन, सामाजिक रूपमा पनि गम्भीर चिन्ताको विषय हो। किनभने आज हामीले आफ्ना वृद्धहरूलाई दिएको सम्मान र श्रद्धाले नै भोलि आउने पुस्ताले हामीप्रति राख्ने सद्भावको मर्म तय गर्नेछ। यसैले, आजको आदर नै भोलिको आधार हो, र यसले समाजको सभ्यता र मानवताको स्तर निर्धारण गर्छ।

विश्वव्यापी रुपमा पनि औसत आयु बढ्दै गएको छ र ६० वर्ष माथिका नागरिकहरूको संख्या तीव्र गतिमा बढ्दै छ। सन् २०५० सम्म यो संख्या दुई अर्ब नाघ्ने अनुमान छ। नेपालको सामाजिक संरचनामा पनि यस परिवर्तनको गहिरो प्रभाव पर्न थालेको छ। विशेषज्ञहरूको मतअनुसार सन् २०३० पछि नेपाल ‘एजिङ सोसाइटी’ बन्नेछ र २०५६ देखि ‘एज्ड सोसाइटी’ मा प्रवेश गर्नेछ। यस्तो परिस्थिति सामाजिक, आर्थिक र नीतिगत रूपमा व्यापक पुनःमूल्यांकन र तयारीको आवश्यकता औंल्याउँछ। वृद्धहरूका लागि सामाजिक सुरक्षा, स्वास्थ्य सेवा, आर्थिक सहायता र सम्मानजनक जीवनयापनका व्यवस्था अझ सुदृढ हुनुपर्नेछ।

“आगो ताप्नु मूढाको, कुरा सुन्नु बूढाको” भन्ने नेपाली उखानले जीवनको यथार्थलाई सटीक रूपमा समेट्छ। ज्येष्ठ नागरिकहरू केवल अतीतका साक्षी मात्र होइनन्, उनीहरू अनुभवका जीवित ग्रन्थ हुन्। उनीहरूले देखाएको बाटो र सिकाएको पाठ समाजका लागि नैतिक र सांस्कृतिक मार्गनिर्देशनको काम गर्दछ। यो नै कारण हो कि सन् १९९१ देखि संयुक्त राष्ट्रसंघले प्रत्येक अक्टोबर १ लाई “अन्तर्राष्ट्रिय ज्येष्ठ नागरिक दिवस” का रूपमा स्थापना गरी वृद्धहरूको सम्मान र मूल्यलाई विश्वव्यापी रूपमा प्रोत्साहन गरिरहेको छ। यो दिवस वृद्धहरूको योगदानलाई सम्मान गर्ने र उनीहरूको हक अधिकारको पक्षमा आवाज उठाउने महत्वपूर्ण अवसर हो, जसले सबैलाई वृद्धहरूको सम्मान र सद्भावको महत्व स्मरण गराउँछ।

दुःखको विषय के छ भने, आजको नेपालमा यिनै जीवन–द्रष्टाहरूलाई बृद्धाश्रममा विस्थापित गर्ने प्रवृत्ति बढ्दो छ। बुबाआमा जो जीवनभर हामीलाई स्नेह, शिक्षा, संस्कार र सन्तुलन दिएका थिए, तिनैलाई परित्याग गर्नु हाम्रो नैतिक अवसानको सूचक हो। किनभने, पछिल्लो पुस्ताले देखाएको श्रद्धा नै आगामी पुस्ताले हामीप्रति राख्ने सद्भावको स्वरुप निर्धारण गर्नेछ। यसैले, आजको आदर, भोलिको आधार हो।

विश्वमा औसत आयु बढ्दै जाँदा ६० वर्ष माथिका नागरिकको संख्या तीव्ररूपमा उकालो लाग्दैछ। सन् २०५० सम्ममा यो संख्या दुई अर्ब पुग्ने अनुमान छ। नेपालको सन्दर्भमा पनि यो परिवर्तन गहिरिँदै गएको छ। नेपाली समाज सन् २०३० पछि ‘एजिङ सोसाइटी’ बन्नेछ भने सन् २०५६ देखि ‘एज्ड सोसाइटी’ मा प्रवेश गर्नेछ। यस यथार्थले सामाजिक, आर्थिक र नीतिगत व्यवस्थामा पुनर्समीक्षा र नवीकरणको माग गर्छ।

‘आगो ताप्नु मूढाको, कुरा सुन्नु बूढाको’ भन्ने उखानमा जीवनको यथार्थ लुकेको छ। ज्येष्ठ नागरिकहरू केवल अतीतका साक्षी होइनन्, अनुभवका ग्रन्थ हुन्। यिनका अनुभूतिहरू समाजका लागि नैतिक नक्शा हुन्। सन् १९९१ देखि संयुक्त राष्ट्रसंघको आह्वानमा हरेक अक्टोबर १ मा मनाइने “अन्तर्राष्ट्रिय ज्येष्ठ नागरिक दिवस” पनि यिनै मूल्यहरूको सार्वभौम मान्यता हो।

नेपालको संविधान–२०७२ को धारा ४१ मा ज्येष्ठ नागरिकलाई विशेष संरक्षण र सामाजिक सुरक्षाको हक सुनिश्चित गरिएको छ। तर, संविधानको अक्षरभन्दा व्यवहारको संवेदना बढी प्रभावकारी हुन्छ। ज्येष्ठ नागरिकसम्बन्धी ऐनमा तिनको हेरचाह, सम्मान र सन्दर्भको संरक्षण गर्नु पारिवारिक कर्तव्य र सामाजिक अनुशासनका रूपमा परिभाषित गरिएको छ—तर व्यावहारिक रुपमा ती मूल्यहरू कति जीवन्त छन् भन्ने प्रश्न अझै अनुत्तरित छ।

नेपाल सरकारले सामाजिक सुरक्षा भत्ता, स्वास्थ्य बीमा र अन्य विभिन्न सुविधाहरू दिए पनि ती सम्पूर्ण प्रयासलाई पूर्णता दिन नीति मात्र होइन, नियतको परिष्कार आवश्यक छ। स्थानीय तहदेखि संघीय सरकारसम्मका कार्यक्रमहरू—जस्तै, घरमै पुगेर भत्ता वितरण गर्ने, निःशुल्क स्वास्थ्य परीक्षण गराउने, पाका नागरिकबाट सार्वजनिक संरचनाको उद्घाटन गराउने जस्ता कर्महरूले सकारात्मक संस्कृति निर्माण गरेका छन्। यस्ता अभ्यासहरू केवल सेवा होइन, समाजको सामूहिक कृतज्ञताको अभिव्यक्ति हुन्।

अन्ततः, एक यथार्थ नबिर्सौं—हामी सबै पनि कुनै दिन ज्येष्ठ नागरिक हुनेछौं। त्यसैले, आजको व्यवहार हाम्रो भोलिको भविष्य बनाउनेछ। समाजलाई ज्येष्ठ नागरिक मैत्री बनाउने कार्य केवल नीति निर्माता वा सरकारी संयन्त्रको जिम्मा होइन—हाम्रो हृदयको दायित्व हो।आदर्श वाक्य बनोस्— “ज्येष्ठ नागरिकप्रति आदर गरौं, कदापि तिरस्कार नगरौं।”

आजको समाजमा वृद्ध स्याहारका कार्यक्रमहरू, स्वास्थ्य बीमा, विशेष छुट र संरचनागत पहुँच विस्तार हुँदै गइरहेका छन् । यी सबै प्रयासहरू सराहनीय र आवश्यक छन्, तर यसको दीर्घकालीन सफलता केवल कानुनी प्रावधानहरूमा निर्भर हुँदैन। वास्तविक स्थायित्व तब मात्र सम्भव हुन्छ जब समाजले आफ्ना पाका पुस्तालाई बोझ होइन, सम्मान र माया गरेर बोधका रूपमा हेर्न थाल्छ । वृद्धावस्थालाई समस्या वा भारको रूपमा नहेरी उनीहरूलाई जीवनको अमूल्य धन र मार्गदर्शकका रूपमा अंगाल्नु नै हाम्रो संस्कार र नैतिकताको साँचो परिचय हो।

हाम्रो संविधानमा जे भए पनि, चित्तको धाराले बग्नुपर्छ—जहाँ प्रत्येक नागरिकले मनदेखि स्वीकारोक्ति गर्छ, “म मेरा वृद्धलाई भगवान् समान मान्दछु।” वृद्धावस्थामा रहेका बुबाआमा र ज्येष्ठ नागरिकहरूले जीवनभरका अनुभव, ज्ञान र संस्कारले समाजलाई सँधै समृद्ध बनाउने काम गरेका हुन्छन् । उनीहरूको सम्मान, माया र सदुपयोग नै समृद्ध र दिगो समाजको आधार हो।

अतः, ज्येष्ठ नागरिक मैत्री समाजको निर्माण हाम्रो वर्तमान समयको सबैभन्दा ठूलो नैतिक परीक्षा हो । जबसम्म हामीले वृद्धहरूलाई त केवल भौतिक सेवा वा सुविधामा मात्र सीमित राख्छौं, तबसम्म हाम्रो विकास अधूरो हुनेछ । वास्तविक सभ्यता र मानवताको मर्म त तब झल्किन्छ जब वृद्धको श्रद्धा र सत्कार हाम्रो व्यवहार र संस्कृतिमा घुलेर आउँछ ।

राष्ट्रको समृद्धि वृद्धहरूको श्रद्धामा, समाजको उन्नति तिनीहरूको अनुभव र ज्ञानको सदुपयोगमा र सभ्यताको प्रमाण सत्कार र सम्मानमा देखिन्छ । जब वृद्धहरूलाई सम्मान र सम्मानपूर्वक जीवन बिताउने वातावरण मिल्छ, तब मात्र हामीले सत्य अर्थमा प्रगतिशील र संवेदनशील समाजको निर्माण गरेका हुन्छौं। यही संवेदना र सद्भावले नै हाम्रो राष्ट्रिय विकासको मार्ग प्रशस्त गर्नेछ।