एकताबद्ध राष्ट्र निर्माणमा पूर्वीय मूल्य र नैतिक नेतृत्व          

                                         एकताबद्ध राष्ट्र निर्माणमा पूर्वीय मूल्य र नैतिक नेतृत्व                                                                                                      

तोमनाथ उप्रेती

                                         उपसचिव,नेपाल सरकार

एकताबद्ध राष्ट्र निर्माण कुनै पनि मुलुकको दीर्घकालीन स्थायित्व र समृद्धिको आधार हो। आधुनिक विश्वमा राजनीतिक ध्रुवीकरण, सामाजिक असमानता र आर्थिक प्रतिस्पर्धाले राष्ट्रभित्रका सामाजिक ताने–बानेलाई चुनौती दिइरहेका छन्। युरोप, मध्यपूर्व र एशियाका कतिपय देशहरूमा बढ्दो जातीय, धार्मिक र क्षेत्रीय विवादले राष्ट्रिय एकता कमजोर बनाइरहेको छ। त्यस्तै, अमेरिकी र चिनियाँ रणनीतिक प्रतिद्वन्द्विता, रूस–युक्रेन युद्ध र अन्तर्राष्ट्रिय आतंकवादले विश्वव्यापी स्थायित्व र शान्तिलाई समेत चुनौती दिएको छ। यस्तो जटिल राजनीतिक तथा सामाजिक परिवेशमा राष्ट्र निर्माण र एकताको स्थायित्व सुनिश्चित गर्न मात्र सैन्य शक्ति वा कडाइ पर्याप्त छैन; नैतिक नेतृत्व र सांस्कृतिक–दार्शनिक मूल्यको आवश्यकता अपरिहार्य छ।

पूर्वीय दर्शन, विशेष गरी हिन्दू, बौद्ध, कन्फुसियस र ताओवादी शिक्षाले नेतृत्व र समाजमा नैतिकता, सहिष्णुता, संयम र करुणाको महत्त्वलाई सदैव प्रथामिकता दिएको छ। यी मूल्यहरूले राष्ट्रभित्रको विविधता र मतभेदलाई सहिष्णु तरिकाले व्यवस्थापन गर्ने क्षमता प्रदान गर्छन्। पूर्वीय नेतृत्व परम्परा केवल व्यक्तिगत शिष्टाचारमा सीमित नरहेको, बरु शासन, नीति निर्माण र सामाजिक न्यायको प्रक्रियामा समेत अनिवार्य भूमिका खेल्छ। जब नेतृत्व नैतिक, पारदर्शी र दिगो मूल्यमा आधारित हुन्छ, तब मात्र नागरिकको विश्वास, सामाजिक एकता र राष्ट्रिय उद्देश्यको प्राप्ति सम्भव हुन्छ।

नेपालजस्तो बहुसांस्कृतिक, बहुधार्मिक र भूपरिवेष्टित देशका लागि पूर्वीय मूल्य र नैतिक नेतृत्वको भूमिका अझ महत्वपूर्ण छ। राजनीतिक अस्थिरता, भ्रष्टाचार र दलगत द्वन्द्वले राष्ट्रिय एकतालाई कमजोर पारेको अवस्थामा, पूर्वीय दर्शनले मार्गदर्शन गर्ने मूल्य, उदाहरण र रणनीति राष्ट्र निर्माणको मूल आधार बन्न सक्छ। आधुनिक विश्वको चुनौतीपूर्ण परिदृश्यमा, यी मूल्यहरूले मात्र देशलाई स्थायित्व, समृद्धि र सामाजिक–राजनीतिक सहिष्णुताको मार्गमा लैजान सक्छ।

नैतिकता जीवनको मार्गदर्शक हो जसले मानवीय सम्बन्ध, समाज र प्रकृतिसँग सही व्यवहार गर्न सिकाउँछ। पूर्वीय दर्शनले नैतिकता र धर्मलाई जीवनका अभिन्न अङ्गका रूपमा स्वीकार गरेको छ।अन्ततः आत्मज्ञान, अर्थात् आत्माको सच्चा पहिचान, जीवनको सर्वोच्च उपलब्धि हो। आत्मज्ञानले मानिसलाई मोक्षको मार्ग देखाउँछ, जहाँ दुःख र भ्रमबाट मुक्त भई शान्ति र मुक्तिको अनुभूति हुन्छ।यसरी पूर्वीय दर्शनले सत्यको खोजी, कर्मको जिम्मेवारी, नैतिक आचरण र आत्मज्ञानमार्फत जीवनलाई सार्थक र पूर्ण बनाउने मार्ग निर्देश गरेको छ। यो दर्शनले आजको आधुनिक समाजमा पनि जीवनका गहिरा प्रश्नहरूको उत्तर खोज्न प्रेरित गर्छ।

पूर्वीय दर्शन जीवन, जगत् र कर्मको गहिरो अध्ययन हो जसले सत्य, ज्ञान, नैतिकता र आत्माको महत्वलाई प्राथमिकता दिन्छ। यस दर्शनमा कर्मलाई जीवनको आधार मानिन्छ जहाँ प्रत्येक व्यक्तिको कार्यले उसको वर्तमान र भविष्य निर्धारण गर्छ। कर्मको सिद्धान्तले मानवलाई सदाचार, दायित्व र नैतिकताप्रति सचेत बनाउँछ। पूर्वीय दर्शनले धर्म, संस्कार, योग, ध्यान र आत्मज्ञानलाई जीवनको मार्गदर्शनका रूपमा प्रस्तुत गरेको छ।

एकताबद्ध राष्ट्र निर्माण केवल ऐतिहासिक वा सांस्कृतिक आवश्यकता मात्र होइन, आधुनिक विश्वको जटिल राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक चुनौतीसँग जुध्नको लागि अपरिहार्य आवश्यकता हो। विश्वव्यापी स्तरमा बढ्दो राजनीतिक ध्रुवीकरण, आर्थिक असमानता, जलवायु संकट र प्रविधि आधारित प्रतिस्पर्धाले राष्ट्रभित्रको सामाजिक संरचना र राष्ट्रिय एकतालाई चुनौती दिइरहेका छन्। युरोपमा बढ्दो जातीय विभाजन, मध्यपूर्वमा दीर्घकालीन संघर्ष, एशियामा क्षेत्रीय शक्ति प्रतिद्वन्द्विता, साथै अमेरिकी र चिनियाँ रणनीतिक प्रतिस्पर्धाले राष्ट्र निर्माणमा स्थायित्व सुनिश्चित गर्न कठिनाइ सिर्जना गरिरहेको छ। त्यस्तै, रूस–युक्रेन युद्ध, अफ्रिकी क्षेत्रमा चरमपन्थी हिंसा र अन्तर्राष्ट्रिय आतंकवादले विश्वव्यापी शान्तिलाई मात्र नभई राष्ट्रिय नीति र सुरक्षामा पनि प्रत्यक्ष प्रभाव पारिरहेको छ।

यस चुनौतीपूर्ण परिवेशमा पूर्वीय दर्शनको योगदान विशेष महत्व राख्छ। हिन्दू, बौद्ध, कन्फुसियस र ताओवादी शिक्षाले नेतृत्वमा नैतिकता, सहिष्णुता, करुणा, संयम र सामाजिक न्यायको सर्वोच्चता जोड दिएको छ। यी मूल्यहरूले केवल व्यक्तिको आचार–व्यवहारमा नभई नीति निर्माण, प्रशासन र सामाजिक सहभागितामा समेत मार्गदर्शन गर्छन्। जब नेताहरू दिगो, पारदर्शी र सामाजिक हितमा केन्द्रित मूल्यमा आधारित निर्णय लिन्छन्, तब मात्र राष्ट्रिय एकता, समावेशी विकास र नागरिक विश्वास कायम रहन्छ।

नेपालजस्तो बहुसांस्कृतिक, बहुधार्मिक र भूपरिवेष्टित देशमा यी मूल्यहरूको प्रयोग अत्यन्त आवश्यक छ। राजनीतिक अस्थिरता, भ्रष्टाचार, दलगत द्वन्द्व र बढ्दो युवा असन्तोषले राष्ट्रिय एकतालाई कमजोर बनाएको अवस्थामा, पूर्वीय दर्शनले नेतृत्वलाई नैतिक र दिगो बनाउने दिशानिर्देश दिन्छ। साथै, डिजिटल प्रविधि, सामाजिक सञ्जाल र अन्तर्राष्ट्रिय प्रभावले नागरिक चेतना बढाइरहेको वर्तमान युगमा, यी मूल्यहरूले मात्र लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउन, समाजमा सहिष्णुता र संवाद कायम गर्न र राष्ट्रलाई स्थायित्व र समृद्धिको मार्गमा अघि बढाउन सक्ने सामर्थ्य राख्छन्।

सहिष्णुता र विविधताको सम्मान पूर्वीय दर्शनको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो। नेपालजस्तो बहुजातीय, बहुभाषिक र बहुधार्मिक राष्ट्रमा सहिष्णुता र पारस्परिक सम्मान नै स्थायित्वको आधार हो। हिन्दू, बौद्ध, जैन र सिक्ख दर्शन सबैले ‘सर्व धर्म समभाव’ अर्थात् सबै धर्म समान भन्ने विचारलाई बल दिन्छन्। यसले विभाजनको राजनीति र कट्टरपन्थलाई कमजोर पार्दै राष्ट्रिय एकता बलियो बनाउँछ।

आत्मज्ञान र आत्मसंयमको अभ्यासले व्यक्ति र राष्ट्रलाई अहंकार, लोभ, क्रोध र मोहबाट टाढा राख्छ। जब नेतृत्वकर्ताले आफ्नो शक्ति र पदलाई व्यक्तिगत स्वार्थभन्दा सार्वजनिक हितका लागि प्रयोग गर्छन्, तब सुशासन र न्यायपूर्ण प्रशासन सम्भव हुन्छ, जसको प्रत्यक्ष प्रभाव समाजको स्थायित्व र राष्ट्रिय एकतामा देखिन्छ।

पूर्वीय दर्शनको धैर्य र सहजीवनको अवधारणाले विश्व शान्तिमा दिगो योगदान पुर्याउँछ। ‘वसुधैव कुटुम्बकम्’ अर्थात् ‘सारा संसार एउटा परिवार हो’ भन्ने विचारले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा सहकार्य र विश्वासको वातावरण सिर्जना गर्छ। जब राष्ट्रहरू एकअर्कालाई प्रतिस्पर्धी होइन, साझेदारका रूपमा हेर्छन्, तब युद्धको सम्भावना घटेर शान्तिको सम्भावना बढ्छ।

अन्ततः, पूर्वीय दर्शन केवल आध्यात्मिक वा दार्शनिक अभ्यास मात्र होइन, यो व्यवहारिक जीवनमा अपनाउन सकिने मूल्यहरूको भण्डार हो। यसले व्यक्तिगत चेतनालाई परिष्कृत गर्दै, राष्ट्रिय जीवनलाई एकताबद्ध र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धलाई शान्तिपूर्ण बनाउँछ। आजको समय जसमा द्वन्द्व, आतंक, विभाजन र घृणा बढ्दो छ, पूर्वीय दर्शनका सिद्धान्तहरू — करुणा, अहिंसा, सहिष्णुता, नैतिकता र आत्मज्ञान — विश्व शान्ति र राष्ट्रिय एकताको लागि अपरिहार्य औषधि हुन्।यसैले, नेपालको सन्दर्भमा पूर्वीय दर्शनको आत्मसात् केवल सांस्कृतिक सम्पदा जोगाउने कार्य मात्र होइन, समृद्ध, न्यायपूर्ण र शान्त समाज निर्माणतर्फको दीर्घकालीन लगानी हो। जब नागरिक र नेतृत्व दुवैले यी मूल्यहरूलाई जीवनमा उतार्छन्, तब मात्र राष्ट्रिय एकता मजबुत हुन्छ र नेपालले विश्व शान्तिमा आफ्नो विशिष्ट योगदान दिन सक्छ।

पूर्वीय र पाश्चात्य चिन्तन परम्पराका सकारात्मक पक्षहरूको समन्वयले मानव कल्याण, समाज विकास र विश्व शान्ति सम्भव छ । पूर्वीय चिन्तनले धर्म, संस्कार, संस्कृति, कला र साहित्यमा मानव चरित्र र सामूहिकतालाई महत्व दिन्छ भने पाश्चात्य चिन्तनले वैज्ञानिक खोज, आधुनिक प्रविधि र तर्कशास्त्रलाई प्राथमिकता दिन्छ । यी दुवै दृष्टिकोणको मेलले नेपालले विश्वव्यापी शासन प्रणालीबाट लाभ लिन सक्छ । वर्तमान अवस्थामा सत्य, अहिंसा, शान्ति कमजोर भई अपराध, हिंसा, भ्रष्टाचार, सामाजिक विकृति बढिरहेको छ । त्यसैले पूर्वीय दर्शनबाट नैतिकता, सदाचार, राष्ट्रिय एकता र मानव मूल्यहरू आत्मसाथ गरी समाज सुधार गर्न आवश्यक छ । (उप्रेती नेपाल सरकारका उपसचिव हुन।)