सत्ता, सुरक्षा र कूटनीतिक चालबाजी                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            

                                          सत्ता, सुरक्षा र कूटनीतिक चालबाजी

तोमनाथ उप्रेती

विषय प्रवेश

नेपाल भारत र चीन जस्ता दुई महाशक्तिका बीचमा अवस्थित एक रणनीतिक राष्ट्र हो। यस अवस्थाको फाइदा लिन नेपालले स्वतन्त्र, सन्तुलित र हितकेन्द्रित परराष्ट्र नीति अपनाउनुपर्छ। कुनै एकपक्षीय निर्भरता वा प्रभावमा परेर नीति बनाउनु दीर्घकालीन रूपमा हानिकारक हुन सक्छ। व्यापार, लगानी, पूर्वाधार विकास र जलस्रोतको उपयोगमा समान अवसर र पारदर्शी सम्झौताहरू आवश्यक छन्।

भू–राजनीति विदेश नीति अध्ययन गर्ने विधि हो, जसले भौगोलिक चरहरू मार्फत अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिक गतिविधि बुझ्न, विश्लेषण गर्न र भविष्यवाणी गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ। यस अन्तर्गत क्षेत्रको जलवायु, स्थलाकृति, जनसांख्यिकी, प्राकृतिक स्रोत र त्यसको उपयोग विज्ञानसम्मत ढंगले व्याख्या गरिन्छ। भू–राजनीतिको मूल उद्देश्य मुलुकको भौगोलिक अवस्थाले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा कस्तो प्रभाव पार्दछ भन्ने बुझ्नु हो।

सुरक्षा र कूटनीति प्रत्येक राष्ट्रको अस्तित्व र समृद्धिसँग गहिरो रूपमा सम्बन्धित छन्। विश्व राजनीति केवल शक्ति प्रदर्शन मात्र होइन; यो सन्तुलित रणनीति, समझदारी र दीर्घकालीन सोचको खेल पनि हो। राष्ट्रको सत्ता भौगोलिक, आर्थिक, सामाजिक र सैन्य क्षमतामा आधारित हुन्छ। तर केवल शक्ति हुनु पर्याप्त छैन—सुरक्षा सुनिश्चित गर्न र राष्ट्रिय स्वार्थ सुदृढ गर्न कूटनीतिक चालबाजी अपरिहार्य हुन्छ।

सत्ता र सुरक्षा प्रायः परस्पर निर्भर हुन्छन्। शक्तिशाली राष्ट्रले मात्र आफ्ना सीमाना, स्रोत र हितको रक्षा गर्न सक्छ। तर शक्ति केवल सैन्य र आर्थिक मात्र होइन—राजनीतिक स्थिरता, सामाजिक एकता, र रणनीतिक साझेदारीले पनि शक्ति सिर्जना गर्छ। उदाहरणका लागि, नेपालजस्ता भूपरिवेष्ठित मुलुकले आफ्ना सीमाना, स्रोत र जनताको सुरक्षा सुनिश्चित गर्न दुवै छिमेकी देशहरूसँग सन्तुलित सम्बन्ध कायम गर्नु आवश्यक हुन्छ। सन्तुलनमा असन्तुलन भए, साना राष्ट्रहरू सजिलै दबाव वा द्वन्द्वको शिकार बन्न सक्छन्।

कूटनीतिक चालबाजीको महत्व यहीँ देखिन्छ। प्रत्येक निर्णय, सम्झौता वा सम्झौता वार्ता केवल तत्काल लाभको लागि होइन, दीर्घकालीन सुरक्षा र राष्ट्रिय स्वार्थको सुनिश्चितताका लागि पनि हुन्छ। रणनीतिक साझेदारी, बहुपक्षीय कूटनीति, र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूसँगको सम्बन्ध साना राष्ट्रका लागि शक्ति सन्तुलन कायम राख्ने उपकरण हुन्। उदाहरणका लागि, नेपालको भूराजनीतिक अवस्थालाई हेर्दा, त्यसले आफ्नो स्वतन्त्रता, पारवहन अधिकार र आर्थिक विकास सुनिश्चित गर्न दुवै छिमेकीसँग सन्तुलित परराष्ट्र नीति अपनाउनु आवश्यक छ।

तर शक्ति र सुरक्षा सुनिश्चित गर्नका लागि चालबाजीले मात्र काम गर्दैन। पारदर्शिता, विश्वास र अन्तर्राष्ट्रिय नियमहरूको सम्मान पनि अपरिहार्य हुन्छ। यदि कूटनीति केवल चालाकी र छलकपटमा आधारित भयो भने, दीर्घकालीन सम्बन्ध कमजोर हुन्छ र राष्ट्रको छवि संकटमा पर्छ। त्यसैले राष्ट्रले आफ्नो सुरक्षा रणनीति, कूटनीति र सत्ताको प्रयोग समग्र राष्ट्रिय हितमा केन्द्रित गर्नुपर्छ।

शक्ति, सुरक्षा र कूटनीतिक चालबाजी आधुनिक राष्ट्रको जीवनधारा हुन्। शक्ति बिना सुरक्षा अधूरो छ, सुरक्षा बिना दीर्घकालीन स्थायित्व सम्भव छैन, र चालबाजी बिना शक्ति र सुरक्षा सन्तुलित रहन सक्दैन। नेपालजस्ता साना, भूपरिवेष्ठित राष्ट्रका लागि यी तीन तत्व बीचको सन्तुलन विशेष महत्व राख्छ। सन्तुलन कायम रहँदा मात्रै राष्ट्रले आफ्नो स्वतन्त्रता, आर्थिक विकास र सामाजिक स्थायित्व सुनिश्चित गर्न सक्छ।

नेपाल चीन र भारत जस्ता उदाउँदै गरेका शक्ति राष्ट्रहरू बीच अवस्थित छ। चीन र भारत दुवै आर्थिक र सामरिक दृष्टिले बलियो हुँदै गएको अवस्थामा, नेपालको भूगोल रणनीतिक र सामरिक दृष्टिले महत्वपुर्ण रहेको छ। चीनसँग करिब १४०० किलोमिटर र भारतसँग करिब १८०० किलोमिटरको सिमा नेपालसँग जोडिएको छ। उत्तरतर्फ चीनसँगको सिमा उच्च हिमाली क्षेत्र रहेको हुँदा भिसा प्रणाली लागू छ र खुला व्यापार केही कठिन छ, जबकि दक्षिणतर्फ भारतसँगको सिमा समतल भूभागमा फैलिएको, खुला सिमाना र आवागमनका धेरै नाका रहेको छ।

धेरै हदसम्म नेपाल भारत र चीनसँग धार्मिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक समानता र अन्तरक्रिया पनि राख्दछ। यी विशेषताहरूले नेपाललाई दुई महाशक्तिबीच सन्तुलित कूटनीति अपनाउने अवसर प्रदान गर्छ। ऐतिहासिक रूपमा, त्रिदेशीय भू–राजनीति र अर्थ–राजनीतिले नेपालमा एकता, संघर्ष, सहकार्य र प्रतिस्पर्धाका विभिन्न चरणहरू निर्माण गरेका छन्।

नेपालको भूगोल उत्तरको दुर्गम हिमाल र दक्षिणको समतल मैदानबीच फैलिएको छ। उत्तरतर्फ तिब्बती पठार र हिन्दकुसदेखि बर्माससम्म फैलिएको हिमालय शृंखला, दक्षिणतर्फ दक्षिण एसियाको समतल भूभागसँग जोडिएको छ। यस अवस्थिति नेपाललाई रणनीतिक दृष्टिले महत्त्वपूर्ण बनाउँछ, जसले कूटनीति, सुरक्षा र आर्थिक नीति निर्धारणमा संवेदनशीलता र विवेकको आवश्यकता बढाउँछ।

नेपालको अन्तराष्टिय सम्वन्धमा भूराजनीतिको प्रभाव

नेपालको अवस्थिति दुई महाशक्तिबीचको सन्तुलन कायम राख्न अत्यन्त संवेदनशील छ। उत्तरको दुर्गम हिमाली भूभाग र दक्षिणको खुला समतल भूभागबीच फैलिएको नेपालको भौगोलिक विशेषताले रणनीतिक र कूटनीतिक निर्णयमा सधैं चुनौती र अवसर दुवै सिर्जना गर्दछ।

यस भू–राजनीतिक अवस्थिति कारण नेपालले आफ्नो सुरक्षा, व्यापार, यातायात र कूटनीतिक सम्बन्धहरू दुवै छिमेकीसँग सन्तुलित र विवेकपूर्ण ढंगले सञ्चालन गर्नुपर्छ। केवल शक्ति वा सैन्य बलमा निर्भर रहँदा दीर्घकालीन स्थायित्व सम्भव छैन; त्यस्तै, कूटनीति बिना सुरक्षा रणनीति अधुरो रहन्छ। यसैले नेपालका नीति–निर्माताहरूले भूगोल, आर्थिक अवसर र राजनीतिक सन्तुलनलाई ध्यानमा राख्दै दीर्घकालीन रणनीति विकास गर्नु अपरिहार्य छ।

सारांशमा, नेपाल जस्ता साना र भूपरिवेष्ठित राष्ट्रका लागि शक्ति, सुरक्षा र कूटनीतिक चालबाजीको सन्तुलन नै राष्ट्रिय स्वतन्त्रता, आर्थिक विकास र सामाजिक स्थायित्व सुनिश्चित गर्ने आधार हो।

नेपालको भूराजनीतिका चुनौतिहरु

नेपालको भौगोलिक अवस्थिति दुई महाशक्तिबीच संवेदनशील सन्तुलन कायम गर्न अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ। उच्च हिमाली उत्तर र खुला समतल दक्षिणबीच फैलिएको भू–रचना नेपालका नीति–निर्माताहरूका लागि चुनौती र अवसर दुवै प्रस्तुत गर्छ।

यस अवस्थिति अनुसार, नेपालले आफ्नो सुरक्षा, व्यापार, यातायात र कूटनीतिक सम्बन्धहरू दुवै छिमेकीसँग विवेकपूर्ण र सन्तुलित ढंगले व्यवस्थापन गर्नुपर्छ। केवल सैन्य शक्ति वा बलमा निर्भर रहँदा दीर्घकालीन स्थायित्व सम्भव हुँदैन; त्यस्तै, कूटनीति बिना सुरक्षा रणनीति अधुरो रहन्छ।

संक्षेपमा, नेपाल जस्ता साना र भूपरिवेष्ठित राष्ट्रका लागि शक्ति, सुरक्षा र कूटनीतिक चालबाजीको सन्तुलन नै राष्ट्रिय स्वतन्त्रता, आर्थिक समृद्धि र सामाजिक स्थायित्व सुनिश्चित गर्ने आधार हो।

नेपालको भूराजनीतिका अवसरहरु

नेपाल भू–राजनीतिको एक्टर नभए पनि भू–राजनीतिले ल्याएका बहुआयामिक असरहरू खेप्दै आएको छ । बहुध्रुवीय विश्व नेपालका लागि नयाँ होइन । यो हिजो पनि थियो, भोलि पनि हुनेछ । यति भन्दै गर्दा, भू–राजनीतिले चुनौती मात्र होइन, आर्थिक अवसर पनि हो । समकालीन अन्र्तराष्ट्रिय र क्षेत्रीय परिस्थितमा तीव्र परिवर्तनभई विश्वको शक्ति सन्तुलनमा वद्लाव देखापरेको छ । मुलुकले हाँसिल गरेको राजनीतिक स्थायित्व, लोकतन्त्र, दिगो शान्ति र विकासको नयाँ परिवेशमा राष्ट्रिय हित र परराष्ट्र नीतिका सम्वन्ध्मा स्पष्ट मार्गदर्शन प्राप्त भएकाले नेपाललाई भूराजनीतिको सदुपयोग गर्ने पर्याप्त अवसरहरु रहेका छन् । त्यसैगरी भूराजनीतिको सदुपयोगवाट नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, स्वाधिनता, राष्ट्रिय सुरक्षा र एकतालाई अक्षुण राख्दै सबल, समुन्नत, शान्तिपुर्ण र परिस्कृत राष्ट्र निमार्णमा योगदान पुरयाउन सक्ने अवसर प्राप्त भएको छ । भूर।ानीतिलाई प्रभावकारी रुपमा उपयोग गर्नसकेमा नेपालका लागि यो अवसर बन्न सक्दछ ।

आगामी कार्य दिशा

नेपालको भौगोलिक अवस्थिति दुई महाशक्तिबीच संवेदनशील सन्तुलन कायम गर्न अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ। उच्च हिमाली उत्तर र खुला समतल दक्षिणबीच फैलिएको भू–रचना नेपालका नीति–निर्माताहरूका लागि चुनौती र अवसर दुवै सिर्जना गर्छ।

यस परिस्थितिमा, नेपालले आफ्नो सुरक्षा, आर्थिक हित, यातायात र कूटनीतिक सम्बन्धहरू दुवै छिमेकीसँग विवेकपूर्ण र सन्तुलित ढंगले सञ्चालन गर्नुपर्छ। केवल सैन्य बलमा निर्भर रहँदा दीर्घकालीन स्थायित्व सम्भव हुँदैन, र कूटनीति बिना सुरक्षा रणनीति अधुरो रहन्छ।

साना र भूपरिवेष्ठित राष्ट्रका लागि शक्ति, सुरक्षा र कूटनीतिक चालबाजीको सन्तुलन नै राष्ट्रिय स्वतन्त्रता, आर्थिक विकास र सामाजिक स्थायित्व सुनिश्चित गर्ने आधार हो।

नेपालले भूराजनीतिवाट प्राप्त अवसरहरुको उपयोग गर्दै यसबाट पर्नसक्ने चुनौतीहरुको वेलैमा पहिचनागरी भूपरिवेष्ठत राष्ट्रको रुपमा मुलुकले पाउने पारवहन स्वतन्त्रताको निर्वाध, सरल एवम् सहज उपयोग सुनिश्चितता गर्ने दिशामा अगि वढ्नु जरुरी रहेको छ । पारस्परिक सहयोगद्वारा औद्योगीकरणको विकास गर्दै विद्युत्, खाद्यान्न, पर्यटन,जडीबुटी, खनिज, चिया, जनसांख्यिक लाभको सदुपयोग दुवैतर्फको बजारमा गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय अर्थ–राजनीतिक अन्तरसम्बन्धलाई सन्तुलित ढंगले कूटनीतिक कौशलताका साथ नेपालको भूगोल ककपिटको रूपमा प्रयोग हुनसक्ने खतरातर्फ सजग रहँदै राष्ट्र हितमा आधारित भारत, चीन र अमेरिकासँगको अन्तरसम्बन्धलाई विकसित गर्न सके नेपालको भू–राजनीतिक जटिलता वरदान सावित हुन सक्दछ ।

  ( नेपाल सरकारका उपसचिव उप्रेती कोष तथा लेखा नियन्त्रक कार्यालय मोरङका प्रमुख हुन ।)