सहिष्णुता र करुणा: सामाजिक एकताको पाटो

सहिष्णुता र करुणा: सामाजिक एकताको पाटो

तोमनाथ उप्रेती,

उपसचिव, नेपाल सरकार

सहिष्णुता र करुणा सामाजिक एकताको आधार हुन्। सहिष्णुता भनेको अरूको भिन्नता, विचार, संस्कार र आस्थालाई स्वीकार गर्ने मानसिकता हो। करुणा भनेको अरूको दुःख र पीडामा सहभागी भई उनीहरूको कल्याणका लागि भावना र क्रियामा समर्पित हुनु हो। यी गुणहरू मानव सम्बन्धलाई मात्र होइन, समाज र राष्ट्रलाई पनि समृद्ध बनाउँछन्।

दार्शनिक दृष्टिले हेर्दा, सहिष्णुता मानव चित्तको उचाइ हो। जब मानिसले आफ्नो स्वार्थभन्दा माथि उठेर अरूको अस्तित्व र विचारलाई सम्मान गर्न थाल्छ, तब सहिष्णुताको बीउ रोपिन्छ। सहिष्णुताले मानिसलाई द्वन्द्वबाट बचाउँछ, युद्ध र हिंसालाई कम गर्छ। यसले सामाजिक तनावहरू कम गरी मेलमिलाप र समझदारीको वातावरण सिर्जना गर्छ। साथै, सहिष्णुता सामाजिक विविधता र बहुलतामा सौन्दर्य देख्ने क्षमता हो, जसले समाजलाई एकताबद्ध राख्छ।

करुणा सहानुभूति मात्र होइन, बरु सक्रिय प्रेम र सेवा हो। यसले मानिसलाई आफ्नो सुख-दुख मात्रै होइन, अरूको पीडामा पनि सहभागी बन्न प्रेरित गर्छ। करुणाले गर्दा समाजमा आपसी सम्बन्धहरू मानवता र आत्मीयताले भरिन्छन्। यसको फलस्वरूप मानिसहरू बीच विश्वास, सहयोग र सम्मान बढ्छ। करुणाले नकारात्मक भावना जस्तै द्वेष, ईर्ष्या र अलगावलाई हटाएर सकारात्मक भावनाहरूलाई जगाउँछ।

यी दुई गुणहरू मिलेर सामाजिक एकता जन्माउँछन्। सहिष्णुता नहुँदा समाजमा टुटफुट, कलह र भेदभाव बढ्छ। करुणा नहुँदा मानिसहरू एकअर्कालाई मानवभन्दा बढी शत्रु वा प्रतिस्पर्धी ठान्न थाल्छन्। यसले समाजलाई कमजोर बनाउँछ। तर, सहिष्णुता र करुणा अपनाउँदा समाजमा न्याय, शान्ति र समानताको विकास हुन्छ। मानिसहरू आपसमा सहकार्य गरी साझा लक्ष्यहरूमा अगाडि बढ्छन्।

पूर्वीय दर्शनमा सहिष्णुता र करुणालाई उच्च मूल्य मानिन्छ। बौद्ध धर्मले अहिंसा र करुणालाई जीवनको मूल सिद्धान्त ठान्छ। हिन्दू धर्मले “वसुधैव कुटुम्बकम्” अर्थात् “संसार एक परिवार हो” भनी सबै जीवप्रति सहिष्णु र करुणामय व्यवहार सिकाउँछ। इस्लाम धर्ममा पनि “रहमत” अर्थात् दया र करुणालाई परम मानिन्छ। यी दार्शनिक शिक्षा हाम्रो सामाजिक व्यवहारमा गहिरो प्रभाव पार्न सक्ने छन्।

आजको विश्वमा जहाँ जातीय, धार्मिक, सांस्कृतिक भेदले द्वन्द्व र तनाव निम्त्याइरहेका छन्, त्यहाँ सहिष्णुता र करुणा अपनाउनु अपरिहार्य छ। यी गुणहरूलाई आफ्नो जीवन र समाजमा स्थापित गरेर मात्र हामी दिगो शान्ति र समृद्धि हासिल गर्न सक्छौं। त्यसैले, व्यक्तिगत मात्र होइन, सामाजिक, राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सहिष्णुता र करुणाको विकास आवश्यक छ।

करुणा सबै प्राणीप्रति दया, सहानुभूति र सहयोग गर्ने भावनात्मक गुण हो। यो मानव हृदयको सबैभन्दा पवित्र र शक्तिशाली भावना हो, जसले मानिसलाई संवेदनशील, उत्तरदायी र मानवीय बनाउँछ। करुणाले हामीलाई अरूको पीडा महसुस गर्न, दुःखमा साथ दिन र समाधान खोज्न प्रेरणा दिन्छ। यो केवल व्यक्तिगत भावना मात्र नभई सामाजिक आचरणको आधार हो, जसले सह–अस्तित्व, समानता र शान्तिपूर्ण जीवनको मार्ग खोल्छ। करुणाले घृणा, हिंसा र स्वार्थलाई हटाएर प्रेम, सेवा र समर्पणको भावना बढाउँछ। यसले जीवनलाई गहिरो अर्थ दिन्छ र सबै प्राणीप्रति प्रेमभाव उत्पन्न गर्छ।

करुणा भावना मात्र होइन, यो मानवताको एक आधारभूत सद्गुण हो जसले समाजमा मेलमिलाप, सद्भाव र शान्ति कायम गर्न सक्ने गहिरो शक्ति राख्दछ। करुणा भनेको अरूको पीडा बुझ्ने र त्यसलाई कम गर्ने मनोवृत्ति हो, जसले आत्मकेन्द्रित सोचबाट बाहिर ल्याएर अरूको दृष्टिकोणबाट जीवन हेर्न प्रेरित गर्छ।

आजको नेपाली समाजमा बढ्दो राजनीतिक ध्रुवीकरण, वर्गीय विभाजन, जातीय असहिष्णुता, धार्मिक कडपना, सामाजिक असमानता र वैमनस्यताले मेलमिलापको संस्कृति कमजोर हुँदै गएको देखिन्छ। यस्तो अवस्थामा करुणा एक साझा भावनात्मक सेतु बन्न सक्छ, जसले द्वन्द्वलाई संवादमा बदल्न सक्दछ। करुणाले मानिसलाई केवल आफ्नै स्वार्थ होइन, सम्पूर्ण समाजको भलाइ सोच्न प्रेरित गर्छ।

हृदयबाट उब्जिएको करुणा निष्कलंक हुन्छ— यसमा कुनै शर्त हुँदैन, अपेक्षा हुँदैन। यस्तो करुणा नै मेलमिलापको जरो हो, जसले द्वेष, घृणा र हिंसालाई परास्त गर्न सक्दछ। विद्यालय, मन्दिर, मस्जिद, चर्च वा गुम्बामा सिकाइने नैतिक शिक्षाले पनि करुणालाई जीवनको मूल मान्यता बनाउनुपर्छ।

करुणा बिना मानवता अधुरो रहन्छ। समाज स्वार्थी, कठोर र अन्यायी बन्छ। करुणा नै नैतिकता, मानव अधिकार र दायित्वको आधार हो। यो भावना धर्म, दर्शन र सभ्यताको साझा सम्पत्ति हो। बुद्ध धर्ममा करुणा मुक्ति मार्गको मूल हो भने हिन्दू, इस्लाम, इसाई लगायतका धर्महरूमा पनि करुणालाई सर्वोच्च मानवीय गुण मानिएको छ। करुणाले सामाजिक समरसता कायम राख्न सहयोग गर्छ, जहाँ सबैले एकअर्काको अस्तित्व स्वीकार्छन्। करुणावान व्यक्ति मात्र साँचो अर्थमा मानव हुन्छ। यसैले करुणा जीवनको मेरुदण्ड हो, जसले हामीलाई असल मानव बन्न सिकाउँछ र संसारलाई सुन्दर, शान्त र सजीव बनाउँछ।

करुणा केवल भावना होइन, यो मानव जीवनको सारभूत तत्व हो, जसले व्यक्तिगत स्तरदेखि सामाजिक संरचना, नीति निर्माण, तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धसम्म प्रभाव पार्दछ। मनोविज्ञान, धर्मशास्त्र, समाजशास्त्र र इतिहासको अध्ययनले करुणालाई शान्ति, सहअस्तित्व र समृद्धिको जड मानिएको पुष्टि गर्छ।करुणा भनेको अरूको पीडा बुझ्ने र त्यसलाई कम गर्न सक्रिय प्रयास गर्ने भाव हो। जब एक व्यक्ति अरूको कष्टप्रति संवेदनशील बन्छ, त्यसले द्वन्द्वलाई कम गर्ने, मनमुटाव घटाउने र सहकार्य बढाउने वातावरण तयार पार्दछ।

वैज्ञानिक प्रमाणहरूले देखाएका छन् कि करुणायुक्त व्यवहार गर्दा शरीरमा अक्सिटोसिनजस्ता हार्मोनहरू स्रावित हुन्छन्, जसले तनाव कम गर्न, भावनात्मक सम्बन्धहरू सुदृढ बनाउन र सामाजिक मेलमिलाप बढाउन मद्दत गर्छ। हार्वर्ड विश्वविद्यालयको एक अध्ययनले करुणाशील व्यक्तिहरू अरूको तुलनामा बढी सहयोगी, सामाजिक र मानसिक रूपमा सन्तुलित हुने देखाएको छ।न्यूरोविज्ञानले पनि करुणाको प्रभावलाई पुष्टि गरेको छ। करुणा व्यक्त गर्दा मस्तिष्कको इन्सुला, एन्टेरियर सिङ्ग्युलेट कोर्टेक्स र प्रीफ्रन्टल कोर्टेक्स जस्ता क्षेत्रहरू सक्रिय हुन्छन्, जुन सहानुभूति, नैतिक निर्णय क्षमता र सामाजिक समझदारीसँग सम्बन्धित हुन्छन्। करुणायुक्त व्यवहारले अक्सिटोसिनजस्ता “सम्बन्ध निर्माण गर्ने” हार्मोनहरू उत्पन्न गर्छ, जसले पारस्परिक विश्वास बढाउँछ र मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ।यी सबै पक्षहरू शान्तिपूर्ण समाज निर्माणका लागि अत्यावश्यक मानिन्छन्, किनभने करुणाले मानिसहरूबीच विश्वास, समझदारी र सद्भाव सिर्जना गर्छ, जसले दीर्घकालीन सामाजिक स्थायित्व र समृद्धिमा योगदान दिन्छ।

सामाजिक विश्लेषणमा, करुणावान समाजमा सहयोग, सहकार्य र समावेशिता बढ्छ। कुनै विपत्तिमा जब मानिसहरू एकअर्काको पीडामा साथ दिन्छन्, तब समाजमा शान्ति र विश्वासको वातावरण सृजना हुन्छ। करुणा बिना समाज स्वार्थ, हिंसा र द्वेषतिर डगमगाउँछ।नेपाली समाज जातीय, धार्मिक, भाषिक र भौगोलिक विविधताले भरिएको छ। यस्तो समाजमा करुणा नै साझा सम्बन्धको पुल बन्ने माध्यम हो।

दार्शनिक र धार्मिक दृष्टिले, करुणा बुद्ध धर्मको मुख्य स्तम्भ हो, जसले अहिंसा र सहानुभूतिमा आधारित समाजको परिकल्पना गर्छ। हिन्दू धर्ममा ‘दया धर्मको मूल हो’ भनिन्छ र येशूको शिक्षाले करुणालाई प्रेम र शान्तिको आधार बनाउँछ। यस्ता शिक्षाले देखाउँछ कि करुणा आत्मिक शुद्धि मात्र होइन, सामाजिक स्थायित्वको मार्ग पनि हो।बुद्ध धर्मको मूल दुई आधार करुणा र मैत्री हुन्, जसले मानव जीवनको मुक्तिको मार्ग देखाउँछ। हिन्दू धर्ममा ‘दया धर्मको मूल हो’ भन्ने भनाइले करुणालाई नै धार्मिक मूल्यको केन्द्रमा राखेको छ। येशू ख्रिस्तको शिक्षामा करुणा सबैभन्दा ठूलो सद्गुण हो, जसले प्रेम र क्षमालाई जन्माउँछ। इस्लाममा ‘अल्लाह रहमान र रहीम हुनुहुन्छ’ भन्ने कुराले दया र करुणा नै ईश्वरको परिभाषा बनाएको छ।यी सबै धार्मिक शिक्षाहरूले प्रमाणित गर्छन्— करुणा धर्मभन्दा माथिको सार्वभौमिक मूल्य हो।

आजको प्रतिस्पर्धी संसारमा आत्मकेन्द्रित प्रवृत्तिको बढ्दो प्रभावले मानिसहरू संवेदनशून्य बन्दै गएका छन्। स्वार्थपरक सोचले सामाजिक विषमता, मानसिक तनाव, र पारिवारिक विघटन बढाएको छ। यस्तो समयमै करुणा नै आत्मीयता, पारस्परिक सहयोग, र विश्वासको पुनर्स्थापनाको उपाय हो। करुणावान समाजले परोपकार, समावेशिता र सहिष्णुताको आधारमा सामाजिक पूँजी निर्माण गर्छ, जुन विकासको स्थायी आधार हो।

सहिष्णुता र करुणा मानव समाजका स्तम्भ हुन्। यी गुणहरूले मात्र समाजलाई बलियो, स्थिर र समृद्ध बनाउन सकिन्छ। जब हामी यी गुणहरूलाई आत्मसात गर्छौं, तब मात्र हामी साँचो अर्थमा मानवता र सामाजिक एकताको अनुभूति गर्न सक्षम हुन्छौं। सहिष्णुता र करुणा बिना कुनै पनि समाज दिगो विकास र शान्तिको बाटोमा अघि बढ्न सक्दैन। त्यसैले यी गुणहरूलाई जीवनमा स्थापित गर्न सबैलाई सतर्क र संलग्न हुन आवश्यक छ।

अन्त्यमा, करुणा बाल्यकालदेखि नै सिकाइनु पर्छ। बालबालिकालाई करुणा, सहानुभूति, दया जस्ता मानवीय मूल्यहरूमा शिक्षित गरियो भने तिनीहरू दयालु, समझदार र सामाजिक उत्तरदायित्व बोध गर्ने नागरिक बन्न सक्छन्। विद्यालय, परिवार र समाजले मिलेर यस्तो शिक्षा दिनुपर्छ।करुणा मानिसको हृदयमा उत्पन्न हुने एक यस्तो शक्ति हो, जसले संसारलाई शान्त, सहिष्णु र मानवीय बनाउँछ। जब हामी करुणाको अभ्यास गर्छौं, तब हाम्रो जीवनमा प्रेम, समझदारी र आत्मसन्तुष्टि बढ्छ। साँचो करुणा भनेको केवल अरूको लागि होइन, स्वयंको आत्मिक शुद्धिको लागि पनि अनिवार्य हुन्छ।करुणा नै मानवताको मेरुदण्ड हो।करुणा मानवताको जीवनदायिनी शक्ति हो। यो केवल भावना होइन— तर्क, अनुभव, धार्मिक आस्था, सामाजिक व्यवहार, र वैज्ञानिक तथ्यहरूले पुष्टि गरिएको क्रियात्मक मूल्य हो। करुणा बिना मानव सम्बन्ध कठोर, समाज असंवेदनशील, र शासन अन्यायी हुन्छ। जब करुणा बोलचाल, नीति, शिक्षा, र जीवनशैलीमा व्यावहारिक रूपमा समावेश हुन्छ, तबमात्र शान्तिपूर्ण, समावेशी र सुसंस्कृत समाजको निर्माण सम्भव हुन्छ। त्यसैले, करुणा नै मानवताको मेरुदण्ड हो र शान्तिको अमूल्य स्रोत हो।