अहंकारको छायाँमा हराउँदो मानवता

 तोमनाथ उप्रेती

जीवन दर्शन

मानव सभ्यता सुरुदेखि नै करुणा, माया, सद्भाव, सहानुभूति र आपसी सहयोगमा आधारित भएर अगाडि बढ्दै आएको हो। तर आजको समयमा ती नै मूल्य र मान्यताहरू बिस्तारै हराउँदै गएका छन्। यसको मूल जड अहंकार हो। जब मानिसले आफूलाई अरूभन्दा श्रेष्ठ ठान्न थाल्छ, उसले अरूको दुःख देख्दैन, सुन्दैन, महसुस नै गर्दैन। उसको आँखामा केवल आफ्नो स्वार्थ, प्रतिष्ठा, र गौरवको सपना पलाउँछ।

अहंकारले मानिसको विचारशक्ति मात्र होइन, भावनात्मक चेतनालाई पनि कुन्द पार्छ। जब व्यक्ति आफ्नै सफलतामा अन्धो बन्छ, उसले अरूको परिश्रम, दुःख, सहयोग र उपस्थिति बिर्सन्छ। यसले गर्दा मानवता मर्न थाल्छ—पहिला व्यवहारबाट, अनि भावनाबाट र अन्ततः चेतनाबाटै।

आज हामी जहाँ हेर्छौं, त्यहाँ प्रतियोगिताको आगो बलिरहेको छ। साथीलाई साथीको रूपमा होइन, प्रतिस्पर्धीको रूपमा हेरिन्छ। सहकर्मीलाई सहयोगी होइन, अवरोधक मानिन्छ। यही सोचको जरा भनेको अहंकार हो, जसले समाजलाई आत्मकेन्द्रित बनाइरहेको छ।अहंकारको कारणले मानिसले आफ्नो अस्तित्वलाई ठूलो ठान्न थाल्छ। उसलाई लाग्छ, सारा संसार उसकै वरिपरि घुमिरहेको छ। अनि जब कोही उसले सोचे अनुसार प्रस्तुत हुँदैन, ऊ तिनलाई हेप्न, तुच्छ देखाउन र चोट पुर्‍याउन पछि पर्दैन।

धेरैपटक त हामी आफैँले महसुस नगरी अरूलाई दुख दिइरहेका हुन्छौं। भाषाको कटुता, व्यवहारको घमण्ड, र अभिव्यक्तिको तिरस्कारबाट हामीले अरूको मन कति चिर्दछौं भन्ने कुरामा हामी अनभिज्ञ रहन्छौं। यी सबै आचरणको मूल कारक भनेको अहंकार नै हो।आजको समाजमा देखिने हिंसा, कलह, कटुता, वर्गभेद र असहिष्णुताको पछाडि पनि यही एक तत्व लुकेको छ—अहंकार। यो यस्तो रोग हो जसले न शरीरलाई खाइदिन्छ न त सीधा देखिन्छ। तर यसको प्रभावले समाजलाई अन्धकारतर्फ धकेलिरहेको छ।

जब नेताहरू अहंकारमा डुब्छन्, तिनीहरू जनताको आवाज सुन्दैनन्। जब शिक्षक अहंकारी हुन्छ, तिनले विद्यार्थीलाई सल्लाह होइन, आदेश दिन्छन्। जब आमाबाबुमा अहंकार हुन्छ, तिनले सन्तानको स्वतन्त्रता बुझ्दैनन्। यस्तै यस्तै उदाहरणले प्रमाणित गर्छ कि अहंकारले हरेक सम्बन्धमा दूरी सिर्जना गर्छ।

मानवता भनेको अरूको दुःख बुझ्न सक्ने क्षमता हो। तर अहंकारी मानिसले यस्तो क्षमता गुमाउँछ। उसले सहानुभूति गर्न सक्दैन, सहयोग गर्न सक्दैन, न त माफी माग्न सक्छ। उसलाई लाग्छ ऊ सधैँ ठीक छ, अरू सधैँ गलत छन्।

यति मात्र होइन, अहंकारले मानसिक स्वास्थ्यमा पनि नकारात्मक असर पार्छ। जब मानिस निरन्तर आफूलाई सर्वोपरि देख्न खोज्छ, उसले छोटो समयमा तनाव, चिढचिढाहट, असन्तुष्टि र असफलताको सामना गर्छ। किनकि यथार्थ जीवनमा सधैँ सफलता पाइँदैन, न त सबै कुरा आफूले चाहेको अनुसार चल्छ।मानवता हराउने क्रम सुरु हुँदा समाजमा विद्रोह, अविश्वास र दूरीको वातावरण फैलिन्छ। मानिसको अनुहारमा भावनाहरूको अभाव देखिन्छ। एकअर्काको उपस्थितिको मूल्य घट्छ। अनि त्यो समाज बिस्तारै आत्मकेन्द्रित, असंवेदनशील र अशान्त बनिरहन्छ।

यदि हामी अझै चेतिएनौं भने हामी यस्तो युगतिर उन्मुख हुनेछौं जहाँ माया छैन, करुणा छैन, सम्मान छैन, केवल ‘म’ र ‘मेरो’ मात्र बाँकी रहनेछ। त्यो समाज बाँझो हुनेछ—माटो हुँदाहुँदै अन्न नभएको खेतझैँ।

अहंकारको अन्त्य नै मानवताको पुनःस्थापना हो। जब हामी अरूको कुरा सुन्न सिक्छौं, जब हामी अरूको भावनालाई सम्मान दिन्छौं, जब हामी माफी माग्न सक्ने बन्‍छौं—त्यो दिन मानवता बाँच्‍छ। अहंकार घटाउने उपाय भनेको आत्मचिन्तन, नम्रता, र आत्म-अनुशासन हो।

हामी सबैलाई चाहिने हो—थोरै झुक्न सक्ने मन, अरूलाई सम्मान दिन सक्ने आँखा, र आफू गलत हुन सक्छु भन्ने चेतना। जब हामीमा यी गुण विकास हुन्छन्, तब अहंकारले स्थान गुमाउँछ र मानवता पुनः सशक्त हुन्छ।

आज हामीले मोबाइल, इन्टरनेट, प्रविधि, भौतिक समृद्धिमा प्रगति गर्‍यौं, तर के हामीले भावनात्मक समृद्धिमा पनि उस्तै उचाइ प्राप्त गरेका छौं? मानवताको चश्माबाट हेर्दा यो प्रगति अधुरो देखिन्छ। त्यसैले अब समय आएको छ—भित्रको घमण्ड हटाएर बाहिरको सम्बन्ध सुधार्ने।

अन्ततः, मानवता भनेको केवल शब्द होइन—यो जीवन पद्धति हो। हरेक अभिव्यक्तिमा, व्यवहारमा, सोचमा मानवता मिसिनुपर्छ। अहंकार त्यस्तो कालो बादल हो जसले करुणाको उज्यालोलाई छेक्छ। त्यसलाई हटाउन सक्नुपर्छ, ताकि मानवता फेरि चम्कन सकोस्।

अहङ्गार आफुले आफुलाई सर्वगुण सम्पन्न र अति जान्ने सुन्ने मान्ने प्रवृति हो । अहंकार भनेको आफु अरु भन्दा श्रेष्ठ हु भन्ने गर्वको भाव हो । यसले  आफ्नो मात्र मानसम्मान, सुखसुविधा र प्रगतिमा आफुलाई केन्द्रीत राख्छ । प्रत्येक व्यक्तिमा चरित्र, धन तथा भोग , शक्ति, पद, ज्ञान तथा वुद्धि , यशसमेतका केन्द्रीत अहंकारहरु हुन्छन ।

अहंकार अज्ञान हो, आसुरी हो, विनाश हो, पतन हो ।अहंकारले मानिसलाई पतनको बाटो तिर लैजान्छ । मानिसमा जुन विशेषता हुन्छ उक्त विशेषताले नै उसलाई सर्वश्रेष्ठ सिद्ध गर्छ । अहंकार मानिसको पतन तथा विनाशको कारण हो भने निरंहकारिताले उसको सुख सन्तोष, प्रगती, उन्नती , सुख ,समृद्धि तथा प्रसन्नताको बाटो खोल्छ ।मानवलाई विवेकहीन बनाउने यी विकारहरूको धरै प्रभावबाट मुक्त गर्न, तर्क र इच्छा वा आशक्तिको प्रभावबाट मुक्त हुुनु आवश्यक छ । काम, क्रोध, लोभ, मोह र अहंकार जस्ता विकारबाट उत्पन्न हुने अर्को विकार हुन् भय, चिन्ता, ईष्र्या, राग र द्वेष  । अहंकार एक संग्रह हो जुन विष जस्तै हो ।

व्यक्तित्वमा स्वार्थीपना हावी हुनु अहंकारको उपज हो। कुनै पनि कामको श्रेय या सफलतामा मैले गर्दा नै भएको भन्ने धारणा र केन्द्रमा आफूलाई राख्नु अहंकारको प्रस्तुति हो। अहंकार अहमता हो , मै हुं भन्ने भाव, घमण्ड र अभिमान नै अहंकार हो । आफुलाई सर्वैसर्वा सम्झने क्रिया, भाव, गुण र मपाईत्व भावनालाई अहंकार भनिन्छ । आफ्नो पद प्रतिको घमण्ड नै अहङ्गार हो । म, मेरो, मेरो धर्म, मेरो सम्प्रदाय, मेरो संस्कार, मैले गरेको, मैले श्रेय पाउनुपर्छ, मैले गर्दा भएको, मैले भनेझैं नै हुनुपर्दछ , म नभएको भए सम्भव थिएन भन्ने ममत्व नै अहंकारमा लैजाने मुख्य कारण हुन्।

मानिसले सम्पन्नता खोज्नु, ज्ञान प्राप्त गर्नु, सफलता चाहनु मानवीय गुण हुन् तर सफलता पश्चात मनमा उत्पन्न हुने मै हुँ भन्ने भाव अहंकार हो । मै हुँ श्रेष्ठ भन्ने भाव उत्पन्न हुनु अहंकार हो ।  आफू नै कर्ता, आफू नै सर्वश्रेष्ठ सम्झनु र अरूको अवमूल्यन गर्नु ठूलो अहंकार हो । मैले धन कमाएँ, मैले चुनाव जिते,मैले पिएचडि पास गरेँ, मैले एमफिल गरे,  मैले पुरस्कार पाएँ, सम्मान पाएँ, डाक्टर भएँ, इन्जिनियर भएँ, वकिल भएँ, विदेश गएँ, यो गरेँ त्यो गरेँ यि सबै  अभिमान हुन् । विद्वानहरूका अनुसार ‘अहंकार दुःखको एउटा बलियो कारण हो । अहंकारको अर्को नाम हो अभिमान वा घमण्ड । जीवनमा गर्व, स्वाभिमान र अहंकार उस्तै देखिन्छन् तर ती स्वरूपमा नितान्त फरक छन् ।

जब मानिसमा अहंकार बढ्छ, उसले अरूको भावना, विचार, र अस्तित्वलाई मूल्य दिन छाड्छ। ऊ सधैं आफू नै ठिक छु भन्ने सोचमा बाँच्छ र अरूलाई तुच्छ ठान्छ। यस्तो व्यवहारले सम्बन्धमा दरार ल्याउँछ, एक्लोपन बढ्छ, र मानसिक तनाव जन्मन्छ। अहंकारी व्यक्ति कहिल्यै सन्तुष्ट हुँदैन, किनकि उसलाई सधैं आफूभन्दा माथि कोही देख्दा ईर्ष्या लाग्छ। अहंकारले आत्म-विकास रोक्छ र वास्तविक ज्ञानलाई छेक्छ। नम्रता, सहिष्णुता, र आत्मचिन्तन नै दुःखबाट मुक्ति पाउने उपाय हुन्। त्यसैले, अहंकार त्याग्न सके जीवन शान्त, सरल र सुखी हुन्छ।

अहंकारको रस लंडाई, झगडा ,द्धन्द क्रोध, काम, लोभ, मोह, द्धैष, इर्श्या र वासना गर्नमा हुन्छ। अहंकारको प्रवृति आफूलाई ठूलो र अर्कोलाई सानो देख्ने किसिमको रहेको हुन्छ । ती अहंकाररुपी भूत जब व्यक्तिउपर हावी हुन्छन तव व्यक्तिको वुद्धि, विवेक, चेतना मर्न थाल्छ र व्यक्तिले वेहोसी एवं नसाको तालमा कार्य गर्छ साथै पछि होसमा आउंदा पश्चाताप गर्नुपर्ने अवस्था बाहेक अरु केहि पनि रहदैन ।

। मानिस जस्तोसुकै शक्तिशाली किन नहोस्, जस्तोसुकै ज्ञानी, तपस्वी,निस्वार्थी  त्यागी किन नहोस् यदि अहंकारलाई काबुमा राख्नबाट चुक्यो भने उसको पतन निश्चित छ ।  पौराणिक इतिहासमा यस्ता थुप्रै उदाहरणहरू पाइन्छन् । भस्मासुर, शुम्भ–निशुम्भ, रावण, सबैै वरदानी, शक्तिशाली भएर पनि अहंकारका कारण पतन भएका पौराणिक कथामा उल्लेखित अहंकारी पात्रहरू हुन् । धार्मिक मान्यताअनुसार पनि त्रेतायुगमा भएको रामायण युद्ध रावणको अहंकारले गर्दा भयो ।त्यसैगरी द्धापरयुगमा भएको महाभारत युद्ध पनि दूर्योधनको अहंकारको कारणबाटै हुन पुगेको मान्न सकिन्छ ।  महाभारतमा चेडी देशका नरेश शिशुपाल, अहंकारको कारण कृष्णको हातबाट मारिए । त्यस्तै हिरण्याक्ष र हिरण्यकश्यप जस्ता दैत्यहरू वरदानी भएर पनि अन्त भए । यी पौराणिक तथ्यहरू चाहे वास्तविक घटना हुन् चाहे कोही विद्वानले बनाएका कथा हुन् । दुःखको कारण अहंकार हो भन्ने सन्देश दिन्छन् ।

व्यक्तिको आध्यात्मिक स्तरको एउटा महत्त्वपूर्ण मापण्ड हो, अहंको मात्रा । यसको अर्थ हो उनको आत्माको सबैतर्फ अनि विद्यमान अन्धकार कति हटेको छ तथा उनको आफ्नो अन्तरात्माको साथ कति पहिचान स्थापित भएको छ ।आत्माको सबैतर्फ अन्धकार अर्थात अहंको अर्थ हो मनुष्यको त्यो प्रवृत्ति जहाँ उनको पहिचान केवल पञ्चज्ञानेन्द्रिय, मन एवं बुद्धिसम्म सीमित हुन्छ । त्यो अहं अर्थात आफ्नो वास्तविक अस्तित्वको (आत्माको) आध्यात्मिक अज्ञान । हाम्रो आधुनिक शिक्षाप्रणाली र समाजले हामीलाई यही शिक्षा सिकाउछ कि हाम्रो अस्तित्व, हाम्रो देह, मन एवं बुद्धि सम्मनै सीमित छ र हाम्रो वास्तविक अस्तित्व हाम्रो अन्तरात्मा हो, यो तथ्यबाट हामी अनभिज्ञ छौं ।

अहंकारी व्यक्तिले आफुलाई संसारमा अत्यन्त महत्वपुर्ण ठान्छ, यदि उसले थोरै मात्र सफलता पाएमा आफुलाई सर्वश्रेष्ठ र महान  सम्झन्छ ।यही धन–सम्पत्ति, शारीरीक सौन्दर्य, जाती, वंश, बृद्धि, कला पद प्रतिष्ठा तपस्या, सिद्धि तथा उपलब्धिको आधारमा उसले आफुलाई अरुभन्दा महान सम्झन्छ । यस्ता व्यक्तिले आफ्नो सधै चाकडी र प्रशंसा गर्नेलाई सम्मान गर्ने गर्छन् । यीनले अरुमाथी अधिपत्य जमाउन चाहान्छन् र आफ्नो आलोचना सुन्न चाहान्नन् । यदि कोहीले उसको विरोध र आलोचना गरेमा उसप्रति प्रतिशोध लिन्छन ।

अहिले सार्वजनिक जीवनयापन गर्नेहरुमा  प्रेम, करुणा, दया, समन्याय, समभाव, समान व्यवहार गर्नु पर्दछ भन्ने सोंच र भाव हराउदै गएको अवस्था विधमान छ। सार्वजनिक जीवनयापन गर्नेहरुमा  अहिंसा, सदाचारीता , नैतिकता, दया भाव , विवेक, प्रेमपूर्ण, करुणावान र परोपकार,मानवीयता  आदि गुणहरु आवश्यक पर्दछ । अहिले सार्वजनिक जीवन अवलम्वन गर्नेहरुमा इर्श्या, द्धेष, क्रोध, हिंसा, घृणा, वैमनस्यता ,अस्वस्थ्य प्रतिस्पर्धाको भावना, अरु सित तुलना जस्ता नकारात्मक भावहरु उव्जने गरेको पाइन्छ । यस्ता कर्मले गर्दा उनिहरुमा कार्य सम्पादनका सिलसिलामा ठूलो अहंकार उत्पन्न हुन आउछ। आफुलाई अर्को सम्झन्छन ।मैले यती गरे,यो मैले गरे, मैले मेरै कार्यकालमा गरे,म नभएको भए यो सम्भव हुने थिएन यो गरे सवलाई अहंकारले समात्छ । जब व्यक्तिमा अहंकार बढदै जान्छ तब अनेक विकृति एवं समस्याहरु देखा पर्न थाल्छ ।

साधना आरम्भ गरेपछि हाम्रो अहं क्रमशः क्षीण हुन थाल्दछन्  । आफ्नो गल्ति स्वीकार गर्न नसक्नु पनि अहंको लक्षण हो । शरीर, मन र अहंकारको जीवन जीवन होइन, यी तीनबाट मुक्त भएपछि शून्यको र शान्तिको जीवनमा प्रवेश गरी निर्वाण प्राप्त हुन्छ। अहंकार मनको इन्धन हो, मन समस्या हो, अशान्ति हो । मनबाट अहंकारको उत्पति हुन्छ । अहंकार मनको पहिलो सन्तान हो । अहंकारले आफुपछि क्रोध, काम, लोभ, मोह, द्धैष, इर्श्या बोकेको हुन्छ । मनले चल्नेवाला व्यक्ति अहंकारी हुन्छ, मन सधै वासना र अहंकारको साथ चल्ने गर्दछ ।

अहंकारले बुद्धि नाश गर्छ, विवेक गुमाउँछ, र शान्ति, प्रेम, करुणा जस्ता मानवीय गुणहरू हटाउँछ। यसले मनुष्यलाई आत्मकेन्द्रित बनाउँछ, जसले अन्ततः उसको सम्बन्ध, सामाजिक व्यवहार, र मानसिक सन्तुलनमा नकारात्मक असर पार्छ।

धनी र उच्च पदमा रहेका मानिसहरूमा अहंकार बढी देखिन्छ, जसले नम्रता, समर्पण र आत्मविश्लेषण गर्न नसक्ने बनाउँछ। यस्ता मानिसहरूलाई सधैं आफू सही र अरू गलत लाग्छ। उनीहरू आलोचना सहन सक्दैनन् र सधैं प्रशंसाको भोक राख्छन्।

आध्यात्मिक दृष्टिले पनि अहंकार, क्रोध, लोभ, मोह, र द्वेष मानवका सबै दुःखका मूल जरा हुन्। क्रोध र अहंकारले स्मृति गुमाउँछ, विचार भ्रमित पार्छ र मानिसलाई पश्चातापको यात्रामा लैजान्छ।

ओशोका अनुसार, अहंकार दुङ्गाको चट्टान जस्तो हो जसलाई हटाउन समय लाग्छ। झुक्न सक्ने साहसले अहंकार घट्छ र विनम्रता आउँछ। प्रेम, करुणा र मैत्रीले अहंकारलाई निष्क्रिय गर्न सकिन्छ।

मानव जीवनमा अन्ततः आत्मचिन्तन, विवेक, र चेतनाको उज्यालोले मात्र अहंकारको अन्धकार हटाउन सकिन्छ। सफलता प्राप्त गर्न होस् वा सार्वजनिक जीवनमा अगाडि बढ्न, अहंकारको त्याग अपरिहार्य हुन्छ।

( लेखक कोष तथा लेखा नियन्त्रण कार्यालय मोरङ  प्रमुख हुन्)