नेपालको भू-राजनीति: सन्तुलन र सम्भावना

तोमनाथ उप्रेती

विषय प्रवेश: अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा भौगोलिक अवस्थाको प्रभावलाई अध्ययन गर्ने विषयलाई भू–राजनीति भनिन्छ। यसले राष्ट्रहरूको शक्ति, हित, रणनीति र विदेश नीति निर्धारणमा भौगोलिक तत्त्वहरूको भूमिका विश्लेषण गर्छ। समुद्र, पर्वत, सीमाना, संसाधनको उपलब्धता र छिमेकी राष्ट्रहरूको अवस्थाले राष्ट्रहरूको निर्णयमा असर पार्छ।  भू–राजनीति विशेष गरी शक्तिशाली राष्ट्रहरूबीचको प्रतिस्पर्धा, सुरक्षा नीति र आर्थिक रणनीतिहरूको पृष्ठभूमिमा महत्वपूर्ण हुन्छ। यसले भूगोल र राजनीतिलाई समायोजन गर्दै राष्ट्रहरू कसरी आफ्नो प्रभाव विस्तार गर्छन् भन्ने बुझ्न मद्दत गर्छ। यो अध्ययन अन्तर्राष्ट्रिय शक्ति सन्तुलन बुझ्नका लागि अपरिहार्य छ। यो राजनीतिक भूगोलको एउटा सिद्धान्त हो।

अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा नेपालले सबैसँग मित्रता कसैसँग छैन शत्रुताको मर्म अनुरुप सार्वभौमिक समानता, पारस्परिक सम्मान र लाभको आधारमा छिमेकी लगायत अन्य मुलुकहरुसँगको सम्वन्धलाई सुदृढ र विस्तार गर्नुपर्दछ ।त्यसैगरी अन्तराष्ट्रिय सम्वन्धलाई न्यायपुर्ण,निष्पक्ष, उत्तरदायी र सहयोगात्मक बनाउने दिशामा कुटनीतिक प्रयास हुनुपर्दछ । छिमेकी मित्र राष्ट्र, दक्षिण एशियाली मुलुक, प्रमुख शक्ति राष्ट्र, विकास साझेदार लगायत सबै राष्टहरुसँग नेपालको सम्वन्ध मैत्रीपुर्ण एवं सहयोगात्मक हुनुपर्दछ । नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमिकता, भौगोलिक अखण्डता, राट्रियता, स्वाधिनता, स्वाभिमान, नेपाली हकहितको रक्षा, सिमानाको सुरक्षा, आर्थिक समुन्नति र समृद्धिलाई राष्ट्रिय हितको आधारभुत विषयको रुपमा राख्नु पर्दछ । विश्व समुदायमा राष्ट्रिय सम्मानको अभिवृद्धि गर्ने दिशामा नेपालको  भूराजनीतिको उपयोग गर्नुपर्दछ ।

 भू–राजनीतिको अवधारणा

नेपाल दक्षिण एशियाको मुटुमा अवस्थित स्थलगत राष्ट्र हो, जसको उत्तरमा चीन र दक्षिणमा भारत छन्। यस्तो भौगोलिक अवस्थाले नेपाललाई विशेष भू-राजनीतिक महत्त्व दिएको छ, जसले अवसर र चुनौती दुवै सिर्जना गरेको छ।

नेपाल क्षेत्रीय व्यापारिक केन्द्र बन्ने सम्भनायुक्त राष्ट्र हो। चीनको बेल्ट एन्ड रोड इनिसियटिभ (BRI) र भारतको उत्तर–पूर्वी विकास योजनाबीच नेपाल ट्रान्जिट मार्गका रूपमा लाभ उठाउन सक्छ, जसले पूर्वाधार, रोजगारी र लगानी प्रवाह बढाउन मद्दत गर्दछ। साथै, सन्तुलित कूटनीतिक सम्बन्धमार्फत नेपालले आर्थिक, प्राविधिक र शैक्षिक सहकार्य गर्न सक्छ।

तर, भारत–चीनबीचको सामरिक तनाव, सीमाविवाद, व्यापार असन्तुलन, जलस्रोतसम्बन्धी विषयले नेपाललाई संवेदनशील स्थिति बनाएको छ। आन्तरिक राजनीतिक अस्थिरता र अस्पष्ट नीतिले नेपाललाई भू-राजनीतिक लाभ उठाउन अवरोध पुर्याइरहेको छ।

भू-राजनीति भनेको भौगोलिक तत्वको आधारमा अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति बुझ्ने, व्याख्या गर्ने र भविष्यवाणी गर्ने विधि हो। यसले राष्ट्रहरूको शक्ति सन्तुलन, रणनीतिक प्राथमिकता, सुरक्षा नीति र अन्तर्राष्ट्रिय गठबन्धनको विश्लेषण गर्छ। भू-राजनीतिक अध्ययन नीति निर्माण र कूटनीतिक निर्णयमा मार्गदर्शन प्रदान गर्ने महत्वपूर्ण उपकरण हो। यस अवधारणाको सुरुवात सन् १८९९ मा रुडोल्फ जेलेनले गरेका थिए।

नेपालको भूराजनीतिको अवस्था

नेपालको भूराजनीतिक अवस्था विशिष्ट र संवेदनशील छ । यो भारत र चीनजस्ता दुई ठूला शक्ति राष्ट्रहरूबीचको भू-स्थितिमा रहेको छ। यो अवस्थाले नेपाललाई रणनीतिक दृष्टिले महत्वपूर्ण बनाएको छ। नेपालले दुवै छिमेकी राष्ट्रहरूसँग सन्तुलित सम्बन्ध राख्ने प्रयास गर्दै आएको छ, तर कहिलेकाहीं दबाब र प्रभावको खेलमा तानिने खतरा पनि रहन्छ। चीनको बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) र भारतसँगको खुला सिमाना जस्ता पक्षहरूले नेपालको परराष्ट्र नीतिमा असर पार्छन्।

नेपालको अवस्थिति उत्तरमा चीनको तिब्बती पठार, खासगरी हिन्दकुसदेखि बर्मासम्म फैलिएको हिमालय शृंखलाको बीच हुँदै दक्षिण एसियाको ठूलो समतल भूभागसम्म जोडिन पुगेको छ । नेपाल, चीन र भारत जस्ता एशियाका ठूला र उदीयमान शक्तिराष्ट्रको बीचमा अवस्थित छ। नेपालको भूगोल चीनसँग करीब १४०० किलोमिटर र भारतसँग करीब १८०० किलोमिटर जोडिएको छ । भूगोल बदलिंदैन तर अर्थ–राजनीतिमा भने परिवर्तन आइरहन्छ । चीन र भारत दुवै मुलुक विश्वमा आर्थिक र सामरिक दृष्टिकोणले उदाउँदा शक्ति राष्ट्रहरूका रुपमा विकसित हँदैगएको अवस्था विधमान छ । यसको बीचमा नेपाल जस्तो विविध विविधताले भरिपूर्ण भएको सुन्दर मुलुक रहेको छ । एक हिसाबले दुई उदाउँदा शक्ति राष्ट्रहरुको बीचमा नेपालको भूगोल सामरिक र रणनीतिक  महत्वको रुपमा रहेको छ  ।

नेपालको भूराजनीतिको प्रभाव

नेपालको भूराजनीतिको प्रभाव यसको आन्तरिक राजनीति, परराष्ट्र नीति र आर्थिक विकासमा प्रत्यक्ष देखिन्छ।  भारत र चीनबीचको अवस्थाले नेपाललाई रणनीतिक रूपमा महत्वपूर्ण बनाएको छ, तर यसले दुवै राष्ट्रबाट दबाब पनि सिर्जना गरेको छ। नेपालको विकास परियोजना, पूर्वाधार निर्माण र व्यापारमा भारत र चीनको प्रतिस्पर्धात्मक प्रभाव देखिन्छ। साथै, नेपालले असंलग्न र सन्तुलनयुक्त नीति अपनाए तापनि समय-समयमा कुनै न कुनै पक्षमा झुकाव देखिन्छ, जसले कूटनीतिक चुनौती उत्पन्न गर्छ।  भूराजनीतिक प्रभावले नेपाललाई अवसर र जोखिम दुवै ल्याएको छ, जसलाई सम्हाल्न परिपक्व कूटनीति, राष्ट्रिय एकता र रणनीतिक सोच आवश्यक छ।

नेपालको भूगोलले यसको भू–राजनीतिक अवस्थालाई जटिल बनाएको छ। देशको एकतिहाइ भूभाग तिब्बती पठारमा पर्छ भने जनसंख्या भने मुख्यतः दक्षिणतिर केन्द्रित छ, जसका कारण नेपालको ऐतिहासिक, आर्थिक र सांस्कृतिक सम्बन्ध भारतसँग गहिरो रहँदै आएको छ। सुगौली सन्धिपछिका राजनीतिक अवस्था र सीमित उत्तरतर्फका नाकाहरूले नेपाल भारततर्फ झुकेको देखिन्छ। यसबाट नाकाबन्दी, व्यापार घाटा र राजनीतिक दबाबजस्ता समस्या आइपरेका छन्। नेपालले असंलग्न नीति र सन्तुलनको कूटनीति अपनाउनुपर्ने चुनौतीपूर्ण आवश्यकता छ।

चीन र भारतबीचको शक्तिसन्तुलन, चीनको आर्थिक उदय, अमेरिका–चीन रणनीतिक प्रतिस्पर्धा र इन्डो–प्यासिफिक रणनीतिले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय चासोको केन्द्रमा ल्याएको छ। नेपालले BRI र MCC जस्ता पहलमार्फत दुवै शक्तिसँग सम्बन्ध विस्तार गर्न खोजेको छ, तर व्यवहारमा सन्तुलन कायम गर्न अझै कठिनाइ रहिरहेको छ।

नेपालको भूराजनीतिका चुनौतिहरु

नेपालको भूराजनीति अत्यन्त संवेदनशील र जटिल छ, विशेषतः भारत र चीनजस्ता महाशक्तिको बीचमा अवस्थित भएकाले। भारतसँगको खुला सीमा, सांस्कृतिक, सामाजिक र आर्थिक निर्भरता रहेका कारण नेपालले दक्षिणतर्फ बढी झुकाव देखाएको छ, जसले व्यापार घाटा, नाकाबन्दी र राजनीतिक दबाबजस्ता समस्याहरू निम्त्याएको छ।

चीनसँगको सम्बन्ध विस्तारको प्रयास भए तापनि भौगोलिक कठिनाइ, सीमित पहुँच, र भाषागत अवरोधहरूले व्यवहारमा चुनौती सिर्जना गरेको छ। BRI मा सहभागिता जनाए पनि ठोस उपलब्धि हासिल हुन सकेको छैन। यता, अमेरिकाको इन्डो–प्यासिफिक रणनीति र एमसीसी परियोजनाले पनि नेपालमा भूराजनीतिक बहस र मतभेद गहिर्याएका छन्।

देशभित्रको राजनीतिक अस्थिरता, कमजोर शासन व्यवस्था र आन्तरिक विभाजनका कारण बाह्य शक्तिहरूको प्रभाव बढ्दो छ। विदेश नीति, कूटनीति र नीति निर्माणमै बाह्य स्वार्थ हावी हुन थालेका छन्, जसले नेपालको राष्ट्रिय हित र सार्वभौमिकतालाई जोखिममा पारेको छ।

यी चुनौतीहरू समाधान गर्न परिपक्व कूटनीति, स्पष्ट परराष्ट्र नीति, र राष्ट्रिय हितप्रति दृढ प्रतिबद्धता आवश्यक छ। सीमाको सुरक्षा, विकास सहायताको पारदर्शी उपयोग, र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा साझा चासोको समर्थन जुटाउनु अत्यावश्यक बन्दै गएको छ। नेपालले आन्तरिक सुदृढीकरणमार्फत मात्र सशक्त र सन्तुलित भू-राजनीतिक हैसियत कायम राख्न सक्छ।

नेपालको भूराजनीतिका अवसरहरु

नेपालको भूराजनीतिक अवस्थाले चुनौतीहरू मात्र होइन, केही अवसरहरू पनि प्रदान गरेको छ। भारत र चीनजस्ता दुई ठूला मुलुकको बीचमा अवस्थित रहँदा नेपालले सन्तुलित परराष्ट्र नीति अपनाएर दुबै देशसँग व्यापार, लगानी र पूर्वाधार विकासमा फाइदा लिन सक्छ। चीनको बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (BRI) मा नेपालको सहभागिताले यातायात, ऊर्जा, सूचना प्रविधि र पारवहन क्षेत्रको पूर्वाधारमा सहयोग ल्याउन सक्छ भने भारतसँगको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक र आर्थिक सम्बन्धका आधारमा रोजगारी, लगानी र पर्यटन प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ। खुला सीमाको फाइदा उठाएर भारतसँग कृषि, लघु उद्योग तथा सेवाक्षेत्रमा सहकार्यको सम्भावना छ। त्यस्तै, नेपालले आफ्नो प्राकृतिक सम्पदाहरू—पानी, जैविक विविधता, हिमाल, संस्कृतिको संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्दै पर्यावरणीय कूटनीतिमा अग्रसर भई अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग प्राप्त गर्न सक्छ। साथै, शान्तिपूर्ण, असंलग्न र सन्तुलित विदेश नीतिको माध्यमबाट नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा आफ्नो स्वतन्त्र पहिचान स्थापित गर्दै साना राष्ट्रहरूप्रति विश्वमा सकारात्मक सन्देश दिन सक्छ। नेपालले इन्डो–प्यासिफिक रणनीति, BRI, BIMSTEC र सार्कजस्ता क्षेत्रीय तथा बहुपक्षीय मञ्चहरूमा सक्रिय भूमिका खेल्नसकेमा कूटनीतिक, आर्थिक र सामाजिक लाभ लिन सक्नेछ। तसर्थ, भूराजनीतिक सचेततासाथ रणनीतिक सोच र सन्तुलन कायम गर्दै अघि बढ्न सकेमा नेपालले क्षेत्रीय प्रतिस्पर्धालाई अवसरमा रूपान्तरण गर्न सक्छ।

मुलुकले हाँसिल गरेको राजनीतिक स्थायित्व, लोकतन्त्र, दिगो शान्ति र विकासको नयाँ परिवेशमा राष्ट्रिय हित र परराष्ट्र नीतिका सम्वन्ध्मा स्पष्ट मार्गदर्शन प्राप्त भएकाले नेपाललाई भूराजनीतिको सदुपयोग गर्ने पर्याप्त अवसरहरु रहेका छन् । त्यसैगरी भूराजनीतिको सदुपयोगवाट नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, स्वाधिनता, राष्ट्रिय सुरक्षा र एकतालाई अक्षुण राख्दै सबल, समुन्नत, शान्तिपुर्ण र परिस्कृत राष्ट्र निमार्णमा योगदान पुरयाउन सक्ने अवसर प्राप्त भएको छ । भूराजनीतिलाई प्रभावकारी रुपमा उपयोग गर्नसकेमा नेपालका लागि यो अवसर बन्न सक्दछ ।

नेपालले भूराजनीतिको सन्दर्भमा आगामी दिनमा गर्नु पर्ने कार्य दिशा

नेपालको भूराजनीतिक स्थिति चीन र भारतजस्ता महाशक्तिहरूको बीचमा अवस्थित रहँदा विशेष अवसर र संवेदनशील चुनौतीहरू बोकेको छ। आगामी दिनहरूमा नेपालले आत्मनिर्भर, सन्तुलित र दीर्घकालीन दृष्टिकोणमा आधारित परराष्ट्र नीति अवलम्बन गर्नुपर्ने अत्यावश्यकता छ।

नेपालले एक पक्षमा झुकाव नगरी सन्तुलित र विवेकी कूटनीति अपनाउँदै, पारवहन, व्यापार, पूर्वाधार, लगानीजस्ता क्षेत्रमा दुबै छिमेकीसँग साझेदारी विस्तार गर्नुपर्छ। भूराजनीतिक हितका नाममा राष्ट्रिय स्वाधीनता र सार्वभौमिकतामा सम्झौता नहोस् भन्ने सुनिश्चितता जरुरी छ।

रणनीतिक पूर्वाधार, जलस्रोत, ऊर्जा, कृषि र पर्यटन क्षेत्रमा विदेशी लगानीलाई स्वागत गर्न स्पष्ट नीति बनाएर सुरक्षासँग जोडिने विषयमा सतर्कता अपनाउनुपर्ने देखिन्छ। BIMSTEC, SAARC, BRI जस्ता मञ्चहरूमा नेपालले सक्रिय सहभागिता जनाउँदै आफ्ना हित प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ।अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा प्रभावकारी भूमिका निर्वाह गर्न आन्तरिक राजनीतिक स्थायित्व, आर्थिक आत्मनिर्भरता, तथा पेशागत परराष्ट्र सेवा आवश्यक छन्। नेपाललाई दीगो शान्ति, भाइचारा र अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगको प्रवर्तकका रूपमा विश्व सामु चिनाउनुपर्ने आवश्यकता छ।

परराष्ट्र सम्बन्धमा आदर्श होइन, यथार्थवादी सोच आवश्यक छ। ऋण वा अनुदानभन्दा लगानीमार्फत विकास प्रोत्साहन गर्नुपर्छ। भू–आर्थिक सम्भावनाहरूको खोजी गर्दै, सुरक्षा खतरालाई पनि सम्बोधन गर्न सक्नुपर्छ। वैदेशिक सहायता तथा ऋण लिनेसन्दर्भमा राष्ट्रहितलाई प्राथमिकता दिँदै, जिटुजी मोडलद्वारा लगानी ल्याउनु उपयुक्त हुनेछ।यसरी, आन्तरिक सुदृढीकरण र विवेकी परराष्ट्र नीतिको संयोजनमार्फत नेपालले आफ्नो भू-राजनीतिक अवस्थालाई राष्ट्रिय हितमा बदल्न सक्छ।

निष्कर्ष

नेपालको भू-राजनीतिक स्थिति रणनीतिक रूपमा लाभदायक भए तापनि यो संवेदनशील पनि छ। दीर्घकालीन दृष्टिकोणसहितको सन्तुलित परराष्ट्र नीति, क्षेत्रीय सहकार्यमा सक्रियता, र आन्तरिक स्थायित्वमार्फत नेपालले भू-राजनीतिक अवसरहरूलाई सदुपयोग गर्न सक्छ र चुनौतीहरूलाई व्यवस्थापन गर्न सक्नेछ।

नेपालले संयुक्त राष्ट्र संघको वडापत्र, असंलग्नता, पञ्चशीलको सिद्धान्त, अन्तराष्ट्रिय कानून र विश्व शान्तिको मान्यताका आधारमा राष्ट्रको सर्वोत्तम हितलाई ध्यानमा राखी भूराजनीतिको प्रयोगवाट सन्तुलित परराष्ट्र नीति सञ्चालन गर्नु पर्दछ । राष्ट्र हितको संरक्षण, संवद्र्धृन र प्रवर्दन गर्नु परराष्ट्र नीतिको मुल सार भएकोले भूराजनीतिको सन्र्दभमा समेत छिमेकी लगायत सवै मित्र राष्ट्रहरुबाट अधिकतम सद्भाव, समर्थन र सहयोग प्राप्त गर्न एवम् अन्तराष्ट्रिय समुदायमा मुलुकको छविलाई उच्च बनाई राख्नु पर्दछ । त्यसैगरी भूराजनीतिको अधिकतम फाइदा लिन नेपालले स्वतन्त्र र सन्तुलित परराष्ट्र नीतिको सञ्चालनवाट सार्वभौमिक समानता, पारस्परिक लाभ र सम्मानका आधारमा वाह्य सम्वन्ध सुदृढ गर्दै समग्र राष्ट्रिय हितको सम्बद्र्धन र प्रर्वद्धन गर्ने दिशामा अघि बढ्नु  पर्दछ । नेपालले पारस्परिक सहयोगद्वारा औद्योगीकरणको विकास गर्दै विद्युत्, खाद्यान्न, पर्यटन,जडीबुटी, खनिज, चिया, जनसांख्यिक लाभको सदुपयोग दुवैतर्फको बजारमा गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय अर्थ–राजनीतिक अन्तरसम्बन्धलाई सन्तुलित ढंगले कूटनीतिक कौशलताका साथ अघि बढ्न आवश्यक छ । नेपालको भूगोल ककपिटको रूपमा प्रयोग हुनसक्ने खतरातर्फ सजग रहँदै राष्ट्र हितमा आधारित भारत, चीन र अमेरिकासँगको अन्तरसम्बन्धलाई विकसित गर्न सके नेपालको भू–राजनीतिक जटिलता वरदान सावित हुन सक्दछ । नेपालले भूराजनीतिवाट प्राप्त अवसरहरुको उपयोग गर्दै यसबाट पर्नसक्ने चुनौतीहरुको वेलैमा पहिचनागरी भूपरिवेष्ठत राष्ट्रको रुपमा मुलुकले पाउने पारवहन स्वतन्त्रताको निर्वाध, सरल एवम् सहज उपयोग सुनिश्चितता गर्ने दिशामा अगि वढ्नु जरुरी रहेको छ । (उप्रेती कोष तथा लेखा नियन्त्रक कार्यालय मोरङका प्रमुख कोष नियन्त्रक  हुन ।)