आत्मचेतनाले निर्देशित आचरणको निर्मलता

                           आत्मचेतनाले निर्देशित आचरणको निर्मलता

तोमनाथ उप्रेती

उपसचिव, नेपाल सरकार

आत्मा र परमात्मा, जीव र माया, जन्म–मृत्यु र पुनर्जन्मका प्रश्नहरूको समाधान अध्यात्ममा भेटिन्छ। अध्यात्म विवेकले निर्देशित हुन्छ। यो दर्शन हो, चिन्तन हो, अमर विद्या हो। ऋषि–मुनिहरूको तपस्या र उपनिषद्‌हरूको प्रकाशबाट जन्मिएको दिव्य सम्पदा हो।स्वास्थ्य जीवनका लागि अध्यात्म आवश्यक छ। शरीर र आत्मा परस्पर जोडिएका छन्। अध्यात्मले मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यबीच सेतु निर्माण गर्छ। यसले मनलाई उज्यालो बनाउँछ।

अध्यात्मले आचरणलाई शुद्ध गर्छ। संस्कारलाई परिमार्जन गर्छ। असल मानवीयताको बाटो देखाउँछ। योग र ध्यान यसका प्राण हुन्। योगले विचारलाई स्थिर बनाउँछ। ध्यानले मनलाई एकाग्र बनाउँछ।ईर्ष्या, घृणा, क्रोध, प्रतिशोध—यी सबै कमजोर हुन्छन्। मन निर्मल हुन्छ। समस्याको समाधान बाहिर होइन, भित्र हुन्छ। मनोभावनाको परिवर्तन नै उपाय हो। यही आध्यात्मिक ज्ञानको लक्ष्य हो।

मानव जीवनको आधारभूत सौन्दर्य आचरणमा देखिन्छ। आचरण भनेको केवल बाह्य व्यवहार मात्र होइन, यो आन्तरिक चेतनाको प्रतिबिम्ब हो। मानिसले आफ्नो चेतनालाई जसरी निर्मल र उच्च बनाउँछ, त्यसरी नै उसको आचरणमा शुद्धता र सादगी प्रकट हुन्छ। आत्मचेतना नै आचरणलाई सही दिशामा निर्देशित गर्ने मूल आधार हो।

आत्मचेतना भन्नाले मानिसको भित्री जगतको जागरण बुझिन्छ। जब मानिसले आफ्ना विचार, भावना र क्रियाकलापलाई नजिकबाट अवलोकन गर्छ, तब उसमा आत्मचेतना विकसित हुन्छ। यस चेतनाले मानिसलाई केवल “के गर्नु” भन्ने मात्र होइन, “किन गर्नु” भन्ने गहिरो प्रश्नको उत्तर दिन्छ। यसरी आत्मचेतनाले आचरणलाई आन्तरिक आधारमा टिकाउँछ। बाह्य दबाब वा सामाजिक डरले होइन, बरु आत्मस्वीकृति र आत्मसन्तुष्टिका कारण मानिसको व्यवहार निर्मल बन्छ।

निर्मल आचरण भनेको लोभ, द्वेष, अहंकार वा स्वार्थजस्ता विकृतिबाट मुक्त आचरण हो। यस्तो आचरण आत्मचेतनाबाट जन्मिन्छ, जहाँ व्यक्तिले अरूलाई हानी नपुग्ने, सत्य बोल्ने, इमानदारी अपनाउने र न्याय गर्ने संकल्प राख्छ। उदाहरणका लागि, जब व्यक्तिले सत्य बोल्छ, त्यो केवल कानुनी डर वा सामाजिक नियमको कारण होइन, बरु उसको भित्री आत्मचेतनाले नै “सत्य नै धर्म हो” भन्ने अनुभूति गराउँछ।

आत्मचेतनाले निर्देशित आचरणले समाजमा विश्वास र सहकार्यको वातावरण सिर्जना गर्छ। मानिसहरू एकअर्काप्रति सम्मान, करुणा र सहानुभूति देखाउँछन्। यस्तो समाजमा बन्धुत्व र सामूहिक प्रगति सम्भव हुन्छ। यदि आत्मचेतना कमजोर भयो भने, आचरणमा कपट, धोकाधडी र असमानता हावी हुन्छ, जसले समाजमा अविश्वास र विखण्डन ल्याउँछ। त्यसैले आत्मचेतना नै आचरणलाई पवित्र राख्ने मुल आधार हो।

अन्ततः, आत्मचेतना आन्तरिक दर्पण हो जसले मानिसलाई आफ्नो वास्तविक रूप देखाउँछ। यही दर्पणको उज्यालोले उसको आचरणलाई निर्मल बनाउँछ। जब आत्मचेतना सबल हुन्छ, मानिसको जीवनमा सत्य, प्रेम, करुणा र सेवा प्रकट हुन्छन्। त्यसकारण, आत्मचेतनाले निर्देशित आचरण मानव जीवनलाई मात्र होइन, सम्पूर्ण समाजलाई पनि पवित्र र उन्नत बनाउन सक्षम हुन्छ।

आध्यात्मिक चिन्तनले संपूर्ण मानवजगतलाई जोड्ने काम गर्दछ । आध्यात्मिक बाटोमा कुनै निश्चित नियम कानुनको बन्देज हुंदैन। तपाईंहाम्रो अन्तरआत्माले सत्य मानेको, चिन्तन गरेको सत्य नै आध्यात्मिक सत्य हो। कतिपय धार्मिक स्थानमा अर्को धर्मका अनुयायीहरूलाई प्रवेश दिईंदैन । आध्यात्मिक चिन्तनमा कुनै तगारो, नियम कानुन हुँदैन ।धर्मले सत्य बताउँछ ।

अधिकार र जिम्मेवारीहरू मिलाएर व्यावहारिक जीवनमा निरन्तर सुधार ल्याउन अध्यात्मको मार्गदर्शन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ । संस्कार, आचरण र व्यवहार सँगसँगै एक स्वस्थ समाजको निर्माणका लागि अध्यात्मले अवश्यक मार्गदर्शन र प्रेरणा प्रदान गर्दछ । संस्कार र व्यवहारलाई सुधार्ने क्रममा अध्यात्मिक अभ्यासहरूले मानिसलाई आफूलाई जान्ने, आत्मिक बल र उच्च नैतिक मूल्यका साथ जीवन यापन गर्न प्रोत्साहित गर्छ। यसले समाजमा व्यक्तिगत र सामूहिक स्थायित्वको संवर्धन गर्न मद्दत गर्दछ ।

अध्यात्ममा आधारित संस्कारहरूले मानिसलाई आफ्नो कर्तव्य र दायित्वहरूको सही मूल्यांकन गर्न मद्दत गर्दछ । अध्यात्मिक शिक्षाले व्यक्तिलाई सत्य, अहिंसा, प्रेम, करुणा, सहनशीलता, आस्था र आत्मसंयमजस्ता उच्च गुणहरूको अभ्यासमा लाग्न प्रेरित गर्दछ। जब एक व्यक्ति यी आदर्शहरू आफ्नो जीवनमा आत्मसात गर्छ, तब उसले समाजमा आचरणका दृष्टिकोणबाट सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्छ ।अध्यात्मिक संस्कारहरूले मानिसको अन्तरात्मालाई शुद्ध बनाउँछ। शुद्ध मन र विचारले मात्र व्यक्ति आफ्नो व्यवहार र आचरण सुधार्न सक्दछ। संस्कारका यी मूलतत्त्वहरूले व्यक्ति र समाजबीचको सम्बन्धलाई प्रगाढ बनाउन मद्दत पुर्याउँछन्, जसका कारण नैतिक समाजको निर्माण सम्भव हुन्छ। अध्यात्मिक अभ्यासहरूले मानिसलाई जीवनका सही उद्देश्यहरूको खोजीमा मद्दत गर्दछ र उनले आफ्ना कार्य र आचरणलाई साँचो मार्गमा स्थापित गर्न सक्छन्।

अध्यात्म आचरण व्यवस्थापनमा अनिवार्य भूमिका खेल्दछ। आचरण व्यक्तिको बाह्य व्यवहार र आन्तरिक संस्कारको प्रतिबिम्ब हो, जसलाई सकारात्मक बनाउन अध्यात्मिक दृष्टिकोण आवश्यक हुन्छ। अध्यात्मले आत्मनियन्त्रण र आन्तरिक शक्तिको महत्व बुझाउँछ, जसका लागि ध्यान र साधनाको अभ्यास महत्त्वपूर्ण हुन्छ। ध्यानले मानसिक शान्ति प्रदान गर्दै व्यक्ति र समाजमा सुव्यवस्था र शान्ति स्थापना गर्न मद्दत गर्छ। आध्यात्मिक आचरणले समानता, सहनशीलता र भाइचारा प्रवर्द्धन गर्छ, जसले विभाजन र दुश्मनी घटाएर समाजको एकता र समृद्धिमा योगदान पुर्याउँछ।

व्यवहार सुधारमा अध्यात्मले अति महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ। व्यवहार भनेको व्यक्ति व्यक्त गर्ने बाह्य क्रियाकलाप, प्रतिक्रियाहरू र निर्णयहरूको समष्टि हो। यी क्रियाकलापले समाजमा व्यक्तिको छवि र प्रतिष्ठा निर्माण गर्छन्। यदि व्यवहार सकारात्मक र सुसंस्कृत छ भने समाजमा विश्वास र सम्मान जन्मन्छ।

अध्यात्म मार्गदर्शनको रूपमा व्यक्ति भित्रको पवित्रता बुझ्न मद्दत गर्छ। अन्तरात्माबाट प्राप्त चेतना व्यक्तिलाई शान्त, सन्तुलित र विवेकपूर्ण बनाउँछ। जब व्यक्ति आफ्नो क्रियाकलाप र प्रतिक्रियालाई सोच–विचारसहित सञ्चालन गर्छ, तब समाजमा सकारात्मक वातावरण सिर्जना हुन्छ। यो वातावरण प्रत्येक व्यक्तिको आत्मसम्मान र सामाजिक प्रतिष्ठालाई बलियो बनाउँछ।

अध्यात्मिक अभ्यास, जस्तै ध्यान, प्रार्थना र आत्मचिन्तन, मानिसको मनलाई स्थिर राख्छ। आक्रोश, ईर्ष्या र तनाव कम हुन्छन्। व्यक्ति आफ्ना भावनाहरूमा नियन्त्रण राख्न सक्षम हुन्छ र समाजका चुनौतीपूर्ण परिस्थितिहरूसँग सकारात्मक व्यवहार गर्न सक्छ।

अध्यात्मले सकारात्मक मानसिकता र सोचको विकास गर्छ। जब व्यक्ति सकारात्मक दृष्टिकोण राख्छ, तब उसको क्रियाकलाप र आचरण स्वतः सकारात्मक हुन्छन्। यसले जीवनका लक्ष्य र उद्देश्यप्रति ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत गर्छ। आत्मविश्वास र आन्तरिक बल बढ्छ, जसले कठिन परिस्थितिमा पनि सही निर्णय लिन सजिलो बनाउँछ।

ध्यान र साधनाले आत्मनिरीक्षणलाई सम्भव बनाउँछ। व्यक्ति आफ्ना कमजोरीहरूलाई स्वीकार्छ, सुधारको कदम चाल्छ र जीवनमा परिवर्तन ल्याउँछ। यही कारणले, आध्यात्मिक अभ्यास मात्र मनको शान्ति होइन, व्यवहारिक सुधारको सशक्त औजार पनि हो।

समाजमा नैतिक र व्यावहारिक सुधारका लागि अध्यात्मको मार्गदर्शन आवश्यक छ। अध्यात्मले प्रत्येक व्यक्ति र समुदायलाई आफ्ना कर्तव्य र जिम्मेवारीका प्रति सचेत बनाउँछ। यसले समाजमा असल मूल्य र सिद्धान्तहरूको पालन गर्न प्रेरित गर्दछ, जसले दुराचार र भ्रष्टाचारको अन्त्य गर्न मद्दत पुर्याउँछ। अध्यात्मिक शिक्षाले मानिसलाई केवल आफ्नो लागि होइन, अपितु समाजका लागि पनि कार्य गर्न प्रेरित गर्दछ। यसले दान, सहयोग, सहनशीलता र आत्मबलको महत्त्व बुझाउँछ, जसले समाजमा सामूहिक सुधार ल्याउँछ। जब प्रत्येक व्यक्तिले अध्यात्मिक मूल्य र सिद्धान्तहरू अपनाउँछ, तब समाजको सम्पूर्ण आचरण नै सुधारिन्छ र त्यो समाज अझै अधिक समृद्ध र सुखी बन्न सक्छ।

ईर्ष्या, द्वेष, घृणा र प्रतिशोधले समाजलाई पथभ्रष्ट बनाउँछन्। अध्यात्म मार्ग भनेको संस्कार, आचरण र व्यवहार सुधारको अटल दिशा हो। यसले व्यक्तिलाई आत्मिक शान्ति र उच्च नैतिक मूल्यहरूको अभ्यासमा संलग्न गराउँछ।जब समाजका सबै सदस्यले अध्यात्मिक मूल्य अपनाउँछन्, तब एकता, शान्ति र समृद्धि बृद्धि हुन्छ। अध्यात्ममा आधारित जीवनले मात्र नैतिक प्रशासन, सामाजिक सुधार र मानवता प्रवर्धन गर्न सक्दछ। यसले जीवनको सार्थकता र उद्देश्यको खोजी सघाउँछ।

सत्य ज्ञान र परमात्माको वास्तविक अनुभूतिको मार्ग पनि यही हो। यसैले भनिन्छ—सबै धार्मिक व्यक्ति अध्यात्मिक नहुन सक्छन्, तर अध्यात्मिक व्यक्ति सबै धार्मिक स्वभावका हुन्छन्।जीवनमा ईर्ष्या, द्वेष, क्रोध र प्रतिशोधलाई व्यवस्थापन गर्न अध्यात्म मार्ग अपनाउनु अपरिहार्य छ। यही मार्गले मात्र मन, समाज र जीवनलाई उज्यालो बनाउँछ।